كشورهای جهان و مجامع بین‌المللی در مورد تجاوز عراق چه واكنشی نشان دادند؟ آیا واكنش‌ها معقول و عادلانه بود؟
در مجموع كشورها و مجامع بین‌المللی غالباً مشی بی‌تفاوتی ظاهری، با جهت‌گیری واقعی به نفع عراق را دنبال كردند. برای نمونه به اختصار به مواضع و برخوردهای شورای امنیت سازمان ملل متحد، سازمان كنفرانس اسلامی و دولت ایالات متحده امریكا، اشاره می‌شود:
ـ شورای امنیت سازمان ملل
شورای امنیت به موجب بند1 ماده24 منشور سازمان ملل، مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد: «به منظور تأمین اقدام سریع و مؤثر از طرف سازمان ملل متحد، اعضای آن مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را به شورای امنیت واگذار می‌نمایند و موافقت می‌كنند كه شورای امنیت در اجرای وظایفی كه به موجب این مسئولیت بر عهده دارد از طرف آنها اقدام نماید.» در اجرای این مسئولیت، بر اساس ماده39 منشور: «شورای امنیت وجود هرگونه تهدید علیه صلح، نقض صلح و یا عمل تجاوز را احراز و توصیه‌هایی خواهد نمود یا تصمیم خواهد گرفت... » آیا شورای امنیت سازمان ملل به این وظایف خود در قبال جنگ ایران و عراق عمل كرده است؟
با وجود اینكه تجاوز عراق به ایران كاملاً محرز بود، اما شورای امنیت سازمان ملل در اولین واكنش خود در 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) یك روز پس از آغاز جنگ، در بیانیه‌ای رسمی از "احراز تجاوز" عراق به ایران خودداری كرد و آن را "وضعیت" نامید. شورا حتی "درگیری مسلحانه" در مرزهای دو كشور را در حد "نقض صلح" و "تهدید علیه صلح" هم ندانست تا با توسل به مواد 41 و 42 منشور «به اقدامی كه برای حفظ یا اعاده صلح و امنیت بین‌المللی ضروری است، مبادرت كند» و با تشكیل نیروهای ملل متحد وضعیت گذشته را اعاده كند. به این ترتیب شورای امنیت عملاً مواد فصل هفتم منشور درباره «اقدام در موارد تهدید علیه صلح، نقض صلح و اعمال تجاوز» را نادیده گرفت. با این حال شورا نمی‌توانست از تصمیم‌گیری در مورد جنگ ایران و عراق طفره برود. لذا در
28 سپتامبر 1980 (6 مهر 1359) نخستین قطعنامه خود یعنی قطعنامه479
را صادر كرد. در این قطعنامه شورای امنیت از دو كشور درگیر خواست
«1ـ ... بلافاصله از توسل بیشتر به قوه قهریه بپرهیزند و اختلافات خود را مسالمت‌آمیز و بر طبق اصول عدالت و حقوق بین‌المللی حل نمایند.
2ـ ... هرگونه پیشنهاد میانجی‌گری و سازش با توسل به سازمان‌های منطقه‌ای را كه می‌تواند اجرای تعهداتش بر اساس منشور ملل متحد را تسهیل نماید، بپذیرند.»
در قطعنامه همچنین از كلیه كشورهای عضو خواسته شده بود «نهایت خویشتن‌داری را مراعات نمایند و از هر عملی كه ممكن است منجر به تشدید برخورد شود، خودداری كنند.»
همان‌گونه كه از مفاد قطعنامه بر می‌آید، هیچ اشاره‌ای به تجاوز عراق و یا نقض تمامیت ارضی ایران نشده، پیشنهاد آتش‌بس نداده و از نیروهای متجاوز خواسته نشده است كه سرزمین‌های اشغالی را ترك كنند. در این قطعنامه تنها از ایران و عراق خواسته شده است كه از استفاده بیشتر از زور خودداری كنند كه در واقع مفهوم آن چنین است كه نیروهای عراقی همچنان مناطق اشغالی را تحت كنترل داشته باشند و نیروهای ایران از حمله برای باز‌پس‌گیری سرزمین‌های اشغالی بپرهیزند.
ـ سازمان كنفرانس اسلامی
با آغاز جنگ ایران و عراق، به پیشنهاد اندونزی و لیبی، در 26 سپتامبر 1980 (4 مهر 1359) به منظور بررسی جنگ، اجلاس فوق‌العاده وزیران خارجه كشورهای عضو كنفرانس در نیویورك برگزار شد. در این اجلاس كمیته‌ای به عنوان كمیته حسن نیت متشكل از سران 9 كشور تشكیل شد كه ریاست آن به عهده ضیاءالحق رئیس‌جمهور پاكستان و مقر آن در جده بود. این كمیته به بررسی جوانب مسئله جنگ پرداخت. این هئیت پس از مسافرت به ایران و عراق با رهبران دو كشور مذاكره و گفت‌وگو كرد. صدام در مذاكره با این هیئت اظهار داشت كه حاضر به اجرای یك آتش‌بس یك طرفه است (وی قبلاً نیز این مسئله را در سخنرانی خود كه در رسانه‌های عراق منعكس شد، اعلام كرده بود) و اعلام كرد كه حاضر است آن را تحت نظارت هر سازمانی كه مورد موافقت ایران باشد به اجرا درآورد. به دنبال آن دولت عراق متن پیشنهادی خود را در این مورد كه حاوی چند بند بود اعلام كرد. در مقدمه این متن آمده بود كه دولت عراق با توجه به این حقیقت كه در موقعیت برتر نظامی است، در سپتامبر 1980 آمادگی‌اش را برای آتش‌بس در صورتی كه ایران موافق باشد، اعلام می‌دارد. پس از این مقدمه عراق شرایط خود را برای برقراری آتش‌بس به این صورت اعلام كرد:
1ـ توقف هرگونه عملیات نظامی در هوا، دریا و زمین از جانب ایران علیه نیروهای عراقی.
2ـ توقف بیانیه‌های مداخله‌جویانه كه مغایر با آتش‌بس باشند و توسل به مذاكره توسط رهبران مسئول سیاسی نظامی در ایران.
3ـ كاهش تمركز نظامی در نقاط تماس بین طرفین در مرزها.
مسئولان ایران نیز در دیدار با هیئت فوق، برای قبول آتش‌بس دو شرط قائل شدند:
1ـ عقب‌نشینی سربازان عراقی از ایران.
2ـ وعده عراق مبنی بر عدم مداخله مستقیم و غیرمستقیم در امور داخلی ایران.
لازم به توضیح است كه در این زمان كیلومترها از خاك و تعدادی از شهرها و روستاهای ایران در اشغال سربازان عراقی بود.
این هیئت گزارش گفت‌وگوهای خود را به اجلاس فوق‌العاده در نیویورك كه یك ماه بعد در اول اكتبر 1980 جهت شنیدن و بررسی گزارش هیئت تشكیل شده بود، ارائه داد.
اجلاس مذكور ضمن استماع گزارش دبیركل درباره هیئت حسن‌نیت و همچنین سخنرانی ضیاءالحق و نمایندگانی از ایران و عراق اعلام داشت:
«كنفرانس وزرای خارجه اسلامی در نیویورك توصیه می‌كند كه هیئت به كوشش‌های خود ادامه دهد و توصیه می‌كند كه این نشست تا رسیدن به یك نتیجه مطلوب و جلوگیری از خونریزی مسلمین استمرار یابد.»
یك ماه پس از آغاز جنگ در 28 مهر 1359 حبیب شطی دبیر كنفرانس به ایران آمد و در دیدار با امام‌خمینی نظر ایشان را درباره ورود هیئتی از كنفرانس اسلامی جهت بررسی جنگ جویا شد. امام در پاسخ به حبیب شطی فرمودند: «برای رسیدگی به جنایات صدام آمدن به ایران مانعی ندارد.»
ـ مواضع و اقدامات امریكا در قبال تجاوز عراق
امریكایی‌ها ضمن توصیه به شوروی مبنی بر عدم مداخله در جنگ ایران و عراق، سه مسئله اساسی را در پیامد حمله عراق پیگیری می‌كردند:
1ـ حمله عراق باعث آزادی جاسوسان امریكایی شود.
2ـ ایران برای بازداشتن عراق از ادامه تجاوز، ضمن برآورده ساختن خواسته‌های امریكا، از این كشور درخواست كمك كند.
3ـ ایران با زیر پاگذاشتن برخی اصول انقلابی خود، در مجامع رسمی بین‌المللی حضور یابد و به قواعد آنها تن دهد. امریكا برای تحقق این امر در ظاهر به اصطلاح بی‌طرفی فعال را دنبال می‌كرد و از سوی دیگر سعی داشت ایران را از دست زدن به انسداد تنگه هرمز ـ كه تنها امكان اعمال فشار ایران بر نظام بین‌المللی برای بازداشتن از هجوم بیشتر عراق بود ـ بازدارد.
این در حالی بود كه امریكا نظاره‌گر پیشروی عراق بود و وقتی در هفته دوم جنگ، عراق را در دستیابی كامل به اهداف خود ناتوان دید به جای پیشنهاد عقب‌نشینی تنها خواستار آتش‌بس آن هم از طریق كشورهای منطقه یا كنفرانس اسلامی و سازمان ملل شد.
گزیده‌ای از اظهارات مقامات امریكایی در آغاز تجاوز عراق:
كارتر رئیس‌جمهور امریكا: جنگ ایران و عراق ممكن است به آزادی گروگان‌های امریكایی منجر شود. از طرفی این جنگ می‌تواند ایران را در مورد لزوم صلح و قبول قوانین بین‌المللی متقاعد سازد. خبرهای رسیده از ایران حاكی است كه اشتیاق شدیدی در ایرانیان برای حل اختلافاتشان با ما دیده می‌شود.
ادموند ماسكی وزیر امور خارجه امریكا: اگر ایران بخواهد تعهد و نقش كامل خود را در جامعه ملل ایفا كند، نخست باید گروگان‌های امریكایی را آزاد كند. رهایی گروگان‌های امریكایی به تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و انزوای ایران در صحنه جهانی پایان می‌دهد و آثار انسانی گوناگونی به جای خواهد گذاشت. امریكا آماده است به محض آزادی گروگان‌ها، بر اساس احترام متقابل و برابری، كلیه مسائل حل نشده و سوءتفاهم‌هایی را كه ایران و امریكا را از هم جدا ساخته است، مورد رسیدگی قرار دهد.
سخنگوی دولت امریكا: ایالات متحده بر تصمیم خود مبنی بر عدم فروش قطعات یدكی تسلیحاتی به ارتش ایران استوار است ... دولت امریكا اطلاعی از تحول اوضاع جنگ ندارد.
رادیو امریكا: امریكا قصد ندارد در اوضاع ایران و عراق دخالت نماید و كماكان موضع بی‌طرفی اتخاذ خواهد كرد.
رئیس‌جمهور امریكا: امریكا آزادی عبور كشتی‌ها از تنگه هرمز را اصل اساسی می‌داند ... ایالات متحده امریكا در این زد و خوردها مداخله نخواهد كرد و به شوروی نیز توصیه می‌كند كه از دخالت خودداری ورزد.
ادموند ماسكی، وزیر امور خارجه امریكا: ایالات متحده در حال مشورت با متحدین خود درباره ایجاد یك نیروی دریایی در صورت مسدود شدن خلیج‌فارس است ... هم روس‌ها و هم ما می‌دانیم این اوضاع به سود هیچ‌كس نیست و هر دو برآنیم راهی برای پایان آن بیابیم.
كریستوفر معاون وزیر امور خارجه امریكا: ایالات متحده و كشورهای هم‌پیمان عربی تلاش می‌كنند در صورت بسته شدن راه آبی هرمز، تدابیر لازم را اتخاذ كنند.
سخنگوی پنتاگون: امریكا نیروهای نظامی خود را در خلیج‌فارس گسترش می‌دهد، از جمله ناوهای حامل 20600 تفنگدار دریایی امریكا كه اكنون در منطقه مستقر شده‌اند.
روزنامه نیویورك تایمز: تصمیمی مبنی بر تهیه سپاه دویست هزار نفری و یكصد هزار سرباز ذخیره برای عملیات فوق‌العاده در منطقه، اتخاذ شده است و جزیره دیه‌گو گارسیا، پایگاه نظامی امریكا تقویت می‌شود.
نماینده امریكا در سازمان ملل: اگر عراق از امریكا كمك بخواهد، امریكا هرگونه امكانات نظامی را در اختیار عراق قرار خواهد داد.
كریستوفر معاون وزیر امورخارجه امریكا: اتحاد جماهیر شوروی می‌داند كه ایالات متحده در صورت دخالت آن كشور ساكت نخواهد نشست.
وزیر خارجه امریكا به طور جداگانه با معاون وزارت خارجه عمان و وزیران خارجه بحرین، پاكستان و مصر كه برای شركت در جلسات مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورك رفته‌اند، دیدار و تبادل نظر كرد و گفت: امریكا منتظر نتایج میانجی‌گری كنفرانس اسلامی و سازمان ملل متحد است.
كارتر: اگر به جنگ جمهوری اسلامی و عراق پایان داده نشود، به زودی تبدیل به بحران بزرگی برای جهانیان خواهد شد.
