مطلع الفجر (1360/9/20)

مقدمه

در پی عملیات پیروزمند ثامن‌الائمه (ع) و در نتیجه پیگیری استراتژی آزادسازی مناطق اشغالی، مقرر شد علاوه بر عملیات‌های بزرگ (سلسله عملیات موسوم به کربلا) چند عملیات محدود در جبهه‌های میانی و شمالی انجام شود تا علاوه بر مشغول داشتن نیروهای دشمن در آن مناطق، از آزادسازی و گسیل آن‌ها به‌سوی جبهه جنوب جلوگیری شود. عملیات مطلع الفجر یکی از مهم‌ترین این عملیات‌ها بود.

 اهداف عملیات

- فراهم‌سازی مقدمات آزادسازی قصر شیرین و نفت شهر؛

- نزدیکی به شهر اشغال شده قصر شیرین؛

- انهدام قوای دشمن؛

- جلوگیری از آرامش نیروهای دشمن در جبهه میانی. (1)

موقعیت منطقه

منطقه عملیاتی دارای دو محور عمده بود: سرپل ذهاب و گیلان غرب. محور سرپل ذهاب علاوه بر ارتفاعات متعدد از جمله "برآفتاب"، دارای تنگه‌های استراتژیک حاجیان، کورک و قاسم‌آباد می‌باشد که از طریق آن‌ها جاده گیلان غرب - قصر شیرین و سایر خطوط مواصلاتی عقبة دشمن در دید و تیر قرار می‌گرفتند.

در محور گیلان غرب که از وسعت بیشتری نسبت به محور سرپل ذهاب برخوردار است، ارتفاعاتی همچون شیاکوه، سرتتان، چرمیان، دیزه کش، بزنیلی و نیز چند قله دیگر وجود دارند. (2)

استعداد دشمن

الف. قبل از شروع عملیات:

- تیپ‌های 2، 5 و 39 پیاده کوهستانی؛

- یگ گردان از تیپ 22 پیاده کوهستانی؛

- گردان تانک لشکر 4 پیاده کوهستانی؛

- یک گردان نیروی مخصوص.

ب. بعد از شروع عملیات:

- تیپ‌های 425 و 503 پیاده؛

- یک گردان از تیپ 4 پیاده کوهستانی؛

- یک گردان از تیپ 412 پیاده؛

- پنج گروهان کماندویی. (3)

سازمان رزم خودی

- سپاه پاسداران با 11 گردان پیاده؛

- ارتش با تیپ 58 ذوالفقار به استعداد چهار گردان، همچنین گردان‌های 211 و 265 زرهی و یک گردان از گردان 290 زرهی؛ (4)

- ژاندارمری با یک گردان. (5)

 طرح عملیات

در این عملیات سه معبر اصلی در نظر گرفته شده بود. یک معبر از ارتفاعات سنبله در جنوب پادگان ابوذر شروع می‌شد و به ارتفاعات برآفتاب و در نهایت پس از قطع جادة گیلان غرب به قصر شیرین، در منطقه سرتتان و تنگه قاسم آباد با محور گیلان غرب الحاق می‌کرد. گروه ضربت تیپ 58 ذوالفقار می‌بایست تانک‌های دشمن در قاسم‌آباد را منهدم می‌کرد و ضمن هموار کردن راه عبور تانک‌های خودی، جاده گیلان غرب به قصر شیرین را مسدود می‌نمود.

دو معبر دیگر در منطقه عمومی غرب گیلان غرب انتخاب شده بود. یک معبر با استفاده از جادة آسفالت گیلان غرب - قصر شیرین و روستای آوزین به سمت غرب تک می‌کرد و با نیروهای معبر شمالی (معبر اوّل) الحاق می‌کرد. معبر سوم نیز از ارتفاعات چغالوند و داربلوط شروع و در نهایت به چرمیان و شیاکوه ختم می‌شد.

گفتنی است هریک از معابر اصلی دارای چند معبر فرعی بود و اهداف مستقلی را تأمین می‌کرد. کنترل و هدایت عملیات نیز بر عهده چهار پاسگاه فرماندهی با نام‌های امام خمینی، شهید رجایی، شهید باهنر و شهید بهشتی بود. هدایت و کنترل کامل عملیات را مرکز فرماندهی امام خمینی انجام می‌داد. (6)

شرح عملیات

وضعیت خاص منطقه و بعد مسافت در محورهای مختلف و لزوم راه پیمایی در بعضی از معابر ایجاب می‌کرد که زمان آغاز درگیری با دشمن، ساعت 3 بامداد روز 20/9/1360 تعیین شود، ولی بروز مشکلاتی همچون هوشیاری دشمن در برخی محورها و منحرف شدن نیروها از مسیر اصلی - به دلیل پیچیدگی زمین - موجب شد تا عملیات زودتر از ساعت مقرر با رمز یا مهدی (عج) ادرکنی انجام شود.

با شروع عملیات، واکنش دشمن بسیار سریع بود و با تسلط کافی که بر زمین منطقه داشت، موفق شد از پیشروی نیروهای خودی جلوگیری کند. در محور سرپل ذهاب، قوای جمهوری اسلامی با وجود عدم توفیق در فتح تنگه کورک، نقاطی از ارتفاعات "برآفتاب" را به تصرف خود درآورده و جاده گیلان غرب - قصر شیرین را مسدود کردند.

درگیری در محور گیلان غرب نیز به روشنایی روز انجامید و نیروهای عمل کننده در این محور موفق شدند با تحمل تعدادی شهید و مجروح ارتفاع شیاکوه را به تصرف خود درآورند.

تلاش رزمندگان خودی در طول روز اول عملیات نیز در همین حد باقی ماند و نیروهای عراقی توانستند با بررسی اوضاع و شناسایی مواضع نیروهای مهاجم، در شب دوم عملیات در محور شیاکوه پاتک کنند. این پاتک با مقاومت و هوشیاری نیروهای طرف مقابل خنثی شده و نیروهای عراق بدون کسب نتیجه، عقب رانده شدند. در پی آن، آتش دشمن بر تمامی محورها شدت یافت و در نتیجه ابتدا نیروهای خودی (با فرماندهی ارتش) مستقر در محور دیزه‌کش و سپس تعداد دیگری از نیروها عقب‌نشینی کردند.

عقب‌نشینی‌های مزبور که بدون اطلاع و هماهنگی با فرماندهی عملیات انجام شده بود، موقعیت محور "سرتتان" را از جناحین به خطر انداخت و در نتیجه نیروهای مستقر در این محور نیز با وجود مقاومت زیاد، مجبور شدند عقب‌نشینی کنند.

در مجموع، در حالی که پس از گذشت سه روز از شروع عملیات فقط ارتفاعات "شیاکوه" و "برآفتاب" در اختیار نیروهای خودی قرار داشتند، پاتک‌های سنگین و متوالی دشمن از یک سو و عدم امکان پشتیبانی از نیرو - به علت فاصله زیاد خط مقدم با عقبه - از سوی دیگر، موجب شدند پس از 17 روز مقاومت، ارتفاعات مذکور بار دیگر به تصرف دشمن درآید. (7)

نتایج عملیات

اگرچه قوای جمهوری اسلامی نتوانستند اهداف به دست آمده در این عملیات را تثبیت کرده و نگه‌دارند، لیکن آن‌ها موفق شدند در جریان 17 روز درگیری ضمن وارد آوردن تلفات زیاد بر دشمن - 2000 کشته و زخمی و 140 اسیر - تجارب گرانسنگی را برای انجام عملیات‌های بعدی به دست آورند. از جمله این تجارب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- در ادغام نیروهای سپاه و ارتش علاوه بر مسئله فرماندهی آنچه در هدایت نیروها تعیین کننده است، سیستم مخابراتی است. از آنجا که سیستم مخابراتی عملیات کاملاً تحت اختیار تیپ ذوالفقار ارتش قرار داشت، هدایت نیروها در طول عملیات با مشکلاتی مواجه شده بود.

2- در مناطق صعب‌العبور و کوهستانی، تدارک و پشتیبانی نیروهای عمل‌کننده امری بسیار حیاتی است.

3- روحیه شهادت‌طلبی اگرچه بسیاری از موانع و کمبودها را مرتفع می‌سازد، لیکن باید همراه با آمادگی‌های جسمی و روحی فرد رزمنده باشد؛ خصوصاً در مناطق کوهستانی که آموزش‌ها و آمادگی‌های خاص خود را می‌طلبد.

4- برخلاف دشمن، آتش قوای نظامی جمهوری اسلامی در مواضع دشمن روی ارتفاعات اندک و بی‌تأثیر بود. این موضوع علاوه بر کمبود مهمات به ضعف دیده‌بان‌های ارتش باز می‌گشت. فرماندهان سپاه در این عملیات دریافتند که باید حتی الامکان یک گروهان "دیده‌بانی آتش" تشکیل داده و ضمن آموزش آن‌ها، حداکثر بهره‌برداری را از حداقل آتش موجود در مناطق ببرند. (8)

فهرست منابع

1- گزارش 894 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات مطلع الفجر، ص 1 .

2- منبع 1، ص 2.

3- سند 0935 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، کتاب دفاع مقدس، نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی، ص 121.

4- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نوارهای 3204، 3234 و 3251.

5- منبع 3، ص 121.

6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نوارهای 3204، 3223 و 3280.

7- منبع 1.

8- منبع 1.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

عملیات مطلع الفجر

چند ماه پس از عملیات "رجایی  باهنر"، استراتژی جدیدی برای ادامه جنگ اتخاذ شد و در چهارچوب آن طرح های  "راه کربلا" برای آزادسازی مناطق اشغالی پی ریزی شد. بر پایه این استراتژی طرح عملیاتی کربلای‌7 برای منطقه غرب طرح‌ریزی گردید که در زمان اجرا مطلع الفجر نامیده شد. هدف این عملیات آزاد‌سازی ارتفاعات مهم منطقه گیلان‌غرب و سرپل‌ذهاب بود. در طرح مانور این عملیات دو محور اصلی که هر یک دارای محورهای فرعی نیز بودند، مشخص شده بود. هدف محور شمالی عبور از تنگه‌های کورک، قاسم‌آباد و حاجیان و قطع جاده گیلان‌غرب‌ قصرشیرین بود. همچنین در محور جنوبی نیروهای مستقر در چغالوند و داربلوط مأموریت داشتند به ارتفاعات چرمیان و شیاکوه تک کنند و با نیروهای محور شمالی الحاق کنند.

عملیات در روز 1360/9/20 آغاز شد و ابتدا ارتفاعات شیا‌کوه و چرمیان در محور جنوبی به تصرف نیروهای خودی  در‌آمد.

امّا در محورهای شمالی به رغم موفقیت اولیه، تلا‌ش رزمندگان ناکام ماند، لذا به دلیل نبود جاده تدارکاتی و عدم‌الحاق با محورهای شمالی موقعیت تصرف شده در محور جنوبی نیز تثبیت نشد. این در حالی بود که دشمن نیز برای بازپس‌گیری منطقه پی‌درپی پاتک می‌کرد. در نتیجه پس از هفده روز مقاومت، در روز هجدهم، نیروهای محور جنوبی نیز به موقعیت قبلی خود بازگشتند.

منبع: اطلس راهنما-7 کتاب کرمانشاه در جنگ ،صفحه102