طریق القدس

مقدمه

با انجام موفقیت آمیز عملیات ثامن الائمه(ع)- که نشان داد طراحی و انجام عملیات‌های گسترده با سبک و شیوه جدید امکان‌پذیر است - فرماندهان سپاه و ارتش طی جلسات متعددی شرایط جدید را مورد بررسی قرار داده و مبتنی بر آن استراتژی جدیدی را تعریف کردند که سه هدف اساسی را دنبال می‌کرد:

1- انهدام هرچه بیشتر ماشین جنگی عراق؛

2- دست یافتن به مواضعی مناسب برای کاستن از خطوط پدافندی و نتیجه آزادسازی نیروهای خودی از پدافند به منظور افزایش توان خودی در عملیات بعدی؛

3- آماده‌شدن برای انجام عملیات نهایی و آزادسازی گام به گام مناطق اشغالی.

مبتنی بر این استراتژی، دوازده طرح موسوم به "کربلا" تهیه شد که میزان تناسب توان خودی با ظرفیت مورد نیاز منطقه عملیاتی، وضعیت زمین از جنبه نظامی و نیز اهمیت منطقه عملیاتی، از عوامل اصلی در تعیین تقدم هریک از این طرح‌ها بود. بر همین اساس، پس از مباحث مختلف میان فرماندهان سپاه و ارتش، عملیات طریق القدس به عنوان اولین گام از سلسله عملیات "کربلا" طراحی و به مرحله اجرا درآمد.

اهداف عملیات

- آزادسازی شهر بستان و بیش از 50 روستای منطقه؛

- انهدام نیروهای دشمن در منطقه با استعداد بیش از یک لشکر؛

- قطع ارتباط بین دو نیروی عمده در مناطق عمومی اهواز و دزفول؛

- رسیدن به هور و امکان نفوذ در خاک عراق. (1)

موقعیت منطقه

منطقه عمومی عملیات از شمال به حدفاصل رودخانه کرخه و محدوده دامنه ارتفاعات میشداغ محدود می‌شد و از جنوب، حدفاصل رودخانه‌های کرخه کور، سابله، میسان تا هورالعظیم را در برمی‌گرفت. زمین منطقه در محور شمالی، رملی و از جنس ماسه بادی است؛ ولی در محور جنوبی مسطح و در بعضی نقاط باتلاقی می‌باشد.

منطقه دشت آزادگان از نظر پیوستگی و ارتباط جبهه دشمن در شمال و جنوب استان خوزستان بسیار با اهمیت تلقی می‌شد و کوتاه شدن دست دشمن از این منطقه موجب می‌شد که دشمن برای ایجاد ارتباط بین دو جبهه خود در شمال و جنوب خوزستان، به ناچار محیط هورالعظیم را بپیماید و در نتیجه، مسافتی طولانی را طی کند. افزون بر این، محور بستان - سوسنگرد بهترین معبر برای تهدید مرکز خوزستان (اهواز) از سمت مرزهای غربی کشور تلقی می‌شود.

این منطقه از نظر کشاورزی حاصل‌خیز بوده و از نظر نظامی دارای مناطق حساسی همچون تنگه چزابه، ارتفاعات الله اکبر، و محور عماره، حلفائیه، بستان، سوسنگرد، حمیدیه و اهواز می‌باشد.

گفتنی است که این منطقه از نظر تاکتیکی نیز دارای اهمیت است؛ به طوری که هر نیروی نظامی با در اختیار داشتن تنگه چزابه می‌تواند با کم ترین تعداد نیرو، بهترین شکل پدافندی را ایجاد کرده و کنترل منطقه را در اختیار داشته باشد.(2)

استعداد دشمن

یگان‌هایی که در منطقه عملیاتی طریق القدس حضور یافتند، عبارت بودند از: (3)

- تیپ‌های 30 زرهی، 16 زرهی و 25 مکانیزه از لشکر 6 زرهی؛

- تیپ 26 زرهی از لشکر 5 مکانیزه؛

- تیپ 12 زرهی از لشکر 3 زرهی؛

- تیپ گارد ریاست جمهوری؛

- تیپ‌های 31 و 32 نیروی مخصوص؛

- تیپ 48 پیاده از لشکر 11 پیاده؛

- تیپ 96 پیاده؛

- تیپ 93 پیاده از لشکر 4 پیاده کوهستانی؛

- تیپ 23 پیاده از لشکر 8 پیاده؛

- تیپ 422 پیاده؛

- یک تیپ جیش الشعبی؛

- نیروهای کماندویی لشکر 7؛

- گردان‌های توپخانه 321، 355، 382، 368، 330، یک آتشبار از گردان 390 و دو آتشبار از گردان 362، درمجموع شش گردان توپخانه.

سازمان رزم خودی

در این عملیات، نیروهای سپاه پاسداران برای اولین بار در قالب "تیپ" شرکت داشتند که عبارت بودند از: (4)

- تیپ 1 عاشورا با استعداد نه گردان پیاده؛

- تیپ 2 کربلا با استعداد سه گردان پیاده؛

- تیپ 3 امام حسین(ع) با استعداد هشت گردان پیاده؛

- تیپ4 امام سجاد(ع) با استعداد ؟؛

- تیپ امام حسن(ع) با استعداد سه گردان پیاده (به عنوان احتیاط عملیات).

همچنین، یگان‌های ارتش متشکل بودند از:

- تیپ 3 از لشکر 92 زرهی؛

- تیپ‌های 1 و 2 از لشکر 16 زرهی؛

- تیپ 1 از لشکر 77 پیاده.

- هشت گردان توپخانه.

طرح مانور

طرح کلی مانور عملیات به شرح زیر تهیه و تصویب شد:

الف- تلاش اصلی: با توجه به تحلیل و ارزیابی فرماندهان از نوع آرایش نیروهای پدافندی دشمن و نیز تفکر حاکم بر فرماندهان ارتش عراق و نوع نگرش آنان نسبت به توانایی نیروهای انقلابی و عدم باور دشمن نسبت به امکان عبور قوای خودی از منطقه رملی شمال عملیات، این منطقه به عنوان فلش اصلی عملیات انتخاب شد تا موجب غافل گیری دشمن شود. بر همین اساس، مقرر شد شمال کرخه با استفاده از یک مانور احاطه‌ای و با به کار بردن یک تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه پاک سازی شده و تنگه چزابه تامین شود.

ب- تلاش پشتیبانی: به منظور حمایت از تلاش اصلی و تامین منطقه جنوبی عملیات، یک مانور جبهه‌ای با استفاده از دو تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه تصویب شد که ضمن پشتیبانی از تلاش اصلی، اهداف دیگری را دنبال می‌کرد که عبارت بودند از: آزادسازی بستان و منطقه غرب سوسنگرد و نیز دست یابی به کرانه شمالی رودخانه میسان و سواحل شرقی هورالعظیم. (5)

شرح عملیات

عملیات در ساعت 00:30 بامداد 1360/9/8 با رمز "یا حسین(ع)، فرماندهی" و با عبور نیروهای پیاده یگان‌های سپاه از میادین مین و مواضع دشمن، در چندین محور به طور همزمان آغاز شد. نیروهای عمل کننده در محور شمال عملیات، در همان ساعات اولیه درگیری موفق شدند مواضع نیروهای عراقی در خطوط اول را تصرف کرده و نیروهای احتیاط دشمن در پشت خطوط پدافندی را منهدم کنند. میزان موفقیت اولیه یگان‌های سپاه در محور شمال به حدی بود که فرمانده تیپ زرهی ارتش نیز به گردان‌های زرهی و مکانیزه خود فرمان داد تا از معابر بازشده با چراغ روشن عبور کرده و ضمن انهدام دشمن و حمایت از نیروهای پیاده خودی، به سوی هدف‌های خود در عمق منطقه پیش روی کنند. به این ترتیب، در ساعت 6 بامداد روز اول عملیات، تیپ امام حسین(ع) به همراه یک گردان از تیپ 3 زرهی از لشکر 92 موفق شدند تنگه چزابه را تصرف و تامین کنند. در این محور تا ساعت 9 صبح روز اول، تمامی اهداف تعیین شده، تامین شد.

در محور جنوبی عملیات، اوضاع به گونه‌ای دیگر بود. دشمن که فلش اصلی عملیات نیروهای ایرانی را از این محور می‌دانست، با بهره‌گیری از موانع متعدد و هوشیاری نیروهایش به سختی مقاومت کرده و مانع پیش روی قاطع نیروهای ایرانی شده بود. نیروهای خودی با وجود شکستن برخی از خطوط اولیه و تصرف پل سابله، با روشن شدن هوا مجبور به عقب‌نشینی شدند.

با بروز شرایط سخت در محور جنوبی عملیات، تصمیم گرفته شد که نیروهای خودی در شمال با ورود به منطقه ابوچلاچ (منطقه کوچک محصور بین شاخه‌های رودخانه کرخه در غرب بستان) به سوی شرق و جنوب شرقی پیش‌روی کرده، بستان و منطقه سابله را تصرف و تامین کنند.

این مرحله از عملیات در روز دوم با ورود یگان‌های سپاه به منطقه ابوچلاچ تحقق یافت و شهر بستان پس از 420 روز اشغال آزاد شد.

در پی ورود نیروهای خودی به مثلث سابله و پیش‌روی به سوی ساحل شمال رودخانه سابله و نهر عبید، نیروهای باقی‌مانده عراقی مواضع خود در این منطقه را ترک و به جنوب رودخانه سابله گریختند.

روزهای سوم تا پنجم عملیات با تبادل آتش بین طرفین و تلاش نیروهای خودی برای نگه‌داری و تحکیم مواضع متصرفی سپری شد.

در روز ششم عملیات (1360/9/13) دشمن تلاش کرد تا از تعلل نیروهای ایرانی در اتخاذ یک پدافند مطمئن و مستحکم، در منطقه مثلث شکل شمال سابله، سود جسته و آن را بار دیگر به تصرف خود درآورد و از آن طریق بستان را تهدید کند. امّا هوشیاری نیروهای خودی و حضور به موقع نیروهای تقویتی (پیاده و زرهی) در شمال پل سابله، موجب شد تا دشمن با تحمل تلفات سنگین چندین کیلومتر عقب‌نشینی کرده و در جنوب سابله مستقر شود.

نقطه پایانی عملیات طریق القدس، تلاش نیروهای خودی برای پاک‌سازی محدوده‌ای به وسعت 70 کیلومتر مربع بود که بین جنوب سابله و شمال رودخانه میسان قرار داشت و همچنان در اشغال نیروهای عراقی باقی مانده بود. فرماندهان خودی پس از انجام مباحث مانور و اقدامات شناسایی و آماده‌سازی نیروها، قصد داشتند این منطقه را نیز آزاد کنند؛ ولی قبل از شروع عملیات، فرمانده عراقی به اشتباه تاکتیکی خود مبنی بر حضور در یک منطقه محصور با موانع طبیعی پی برده و بر همین اساس، در تاریخ 1360/9/30 در پوشش آتش شدید توپخانه به طرز ماهرانه‌أی نیروهای خود را از این منطقه خارج کرد و در نتیجه، انجام عملیات نیروهای خودی منتفی شد.(6)

نتایج عملیات

با اجرای عملیات طریق القدس، نخستین مرحله از استراتژی جدید تحت عنوان "کربلا 1" با موفقیت به پایان رسید که نتایج زیر را دربر داشت:

1- آزادسازی 650 کیلومتر مربع از خاک جمهوری اسلامی شامل شهر بستان، حدود 70 روستا، پنج پاسگاه مرزی و نیز تنگه استراتژیک چزابه؛

2- تجزیه شدن قوای سپاه سوم عراق، که با توانی بیش از شش لشکر بخش‌هایی از خوزستان را تحت اشغال داشت؛

3- موفقیت ابتکار عبور از منطقه رملی؛

4- خسارت‌هایی به شرح زیر به دشمن وارد شد:

ـ انهدام 170 دستگاه تانک و نفربر، 200دستگاه خودرو، 13فروند هواپیما و 4فروند هلی‌کوپتر

ـ به غنیمت درآوردن 150 دستگاه تانک و نفربر، 250 دستگاه خودرو، 30قبضه توپ ضدهوایی، 120 دستگاه مهندسی، 19قبضه توپ صحرایی.

5- کشته و زخمی شدن حدود 8500 تن و به اسارت درآمدن 546 تن از نیروهای دشمن.(7)

 فهرست منابع

1- سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8.

2- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شمارة 10، ص‌ص 74 و73.

3- سند 051785 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/12؛ و: سند  31919 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8؛ و؛ سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8.

4- سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8؛ و: سند 051776 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8.

5- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شمارة 10، ص‌ص 76 و 75

6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شمارة 10، ص‌ص 78 و77

7- سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8. و فصلنامه تاریخ جنگ، شماره 10 ، ص‌ص 80 و 81

عملیات‌ طریق‌ القدس‌ (آزاد سازی‌ بستان)

 در طرح‌ عملیات‌ دو تلاش‌ اصلی‌ و فرعی‌ مد نظر بود: 

الف‌ -تلاش‌ اصلی: با توجه‌ به‌ تحلیل‌ و ارزیابی‌ فرماندهان‌ از آرایش‌ نیروهای‌ پدافندی‌ دشمن‌ و نیز تفکر حاکم‌ بر فرماندهان‌ ارتش‌ عراق‌ و نوع‌ نگرش‌ آنان‌ درباره توانایی‌ نیروهای‌ انقلابی‌ و باور نداشتن دشمن‌ به‌ امکان‌ عبور قوای‌ خودی‌ از منطقه‌ رملی‌ شمال‌ منطقه‌ عملیات،‌ این‌ منطقه‌ به‌ پیشنهاد سپاه پاسداران به‌ عنوان‌ محور اصلی‌ عملیات‌ انتخاب‌ شد تا موجب‌ غافلگیری‌ دشمن‌ شود. بر همین‌ اساس‌ مقرر شد شمال‌ کرخه‌ با استفاده‌ از یک‌ مانور احاطه‌ای‌ و با به‌ کار بردن‌ یک‌ تیپ‌ زرهی‌ ارتش‌ و دو تیپ‌ پیاده‌ و یک گردان مکانیزه  سپاه‌ پاکسازی‌ شده‌ و تنگه‌ چزابه‌ تامین‌ شود. 

ب‌ - تلاش‌ پشتیبانی: به‌ منظور حمایت‌ از تلاش‌ اصلی‌ و تامین‌ منطقه‌ جنوبی‌ عملیات، یک‌ مانور جبهه‌ای‌ با استفاده‌ از دو تیپ‌ زرهی‌ ارتش‌ و دو تیپ‌ پیاده‌ سپاه‌ تصویب‌ شد که‌ ضمن‌ پشتیبانی‌ از تلا‌ش اصلی‌، اهداف‌ دیگری‌ را دنبال‌ می‌کرد که‌ عبارت‌ بودند از: آزادسازی‌ بستان‌ و منطقه‌ غرب‌ سوسنگرد و نیز دست‌یابی‌ به  کرانه‌ شمالی‌ رودخانه‌ نیسان‌ و سواحل‌ شرقی‌ هورالهویزه.

عملیات‌ در ساعت‌ 30:0 بامداد 8/9/1360 با رمز “یا حسین‌ (ع)، فرماندهی” و با عبور نیروهای‌ پیاده‌ یگان‌های‌ سپاه‌ از میادین‌ مین‌ و مواضع‌ دشمن‌ در چندین‌ محور به‌ طور همزمان‌ آغاز شد. نیروهای‌ عمل‌ کننده‌ در محور شمالی‌ عملیات‌ در همان‌ ساعات‌ اولیه‌ درگیری‌ موفق‌ شدند مواضع‌ نیروهای‌ عراقی‌ در خطوط‌ اول‌ را تصرف‌ کرده‌ و نیروهای‌ احتیاط‌ دشمن‌ در پشت‌ خطوط‌ پدافندی‌ را منهدم‌ کنند.

میزان‌ موفقیت‌ اولیه‌ یگان‌های‌ سپاه‌ در محور شمالی به‌ حدی‌ بود که‌ فرمانده‌ تیپ‌ زرهی‌ ارتش‌ نیز به‌ گردان‌های‌ زرهی‌ و مکانیزه‌ خود فرمان‌ داد تا از معابر باز شده‌ عبور کرده‌ و ضمن‌ انهدام‌ دشمن‌ و حمایت‌ از نیروهای‌ پیاده‌ خودی، به‌ سوی‌ هدف‌های‌ خود در عمق‌ منطقه‌ پیشروی‌ کنند. به‌ این‌ ترتیب‌ در ساعت‌ 6 بامداد روز اول‌ عملیات، تیپ‌ امام‌ حسین‌ (ع) به‌ همراه‌ یک‌ گردان‌ مکانیزه سپاه و یک گردان از تیپ‌ 3 زرهی‌ لشکر 92 با عبور از منطقه‌ رملی‌ - که بر اثر بارندگی خاک آن محکم شده بود - موفق‌ شدند تا ساعت 6 صبح تنگه‌ چزابه‌ را تصرف‌ و تامین‌ کنند.

در محور جنوبی‌ عملیات‌ اوضاع‌ به‌ گونه‌ای‌ دیگر بود. دشمن‌ که‌ فلش‌ اصلی‌ عملیات‌ نیروهای‌ ایران‌ را از این‌ محور می‌دانست، با بهره‌گیری‌ از موانع‌ متعدد و هوشیاری‌ نیروهایش‌ به‌ سختی‌ مقاومت‌ کرد‌ و مانع‌ پیشروی‌ قاطع‌ نیروهای‌ ایرانی‌ شد. رزمندگان‌ خودی‌ با وجود شکستن‌ برخی‌ از خطوط‌ اولیه‌ دشمن و تصرف‌ پل‌ سابله‌، با روشن‌ شدن‌ هوا مجبور به‌ عقب‌نشینی‌ شدند.

با بروز اوضاع سخت‌ در محور جنوبی‌ عملیات،‌ تصمیم‌ گرفته‌ شد که‌ نیروهای‌ خودی‌ در شمال‌ با ورود به‌ منطقه‌ ابوچلاچ‌ (منطقه‌ کوچک‌ محصور بین‌ شاخه‌های‌ رودخانه‌ کرخه‌ در غرب‌ بستان) به‌ سوی‌ شرق‌ و جنوب‌ شرقی‌ پیشروی‌ کرده، بستان‌ و منطقه‌ سابله‌ را تصرف‌ و تامین‌ کنند. این‌ طرح در روز دوم‌ با ورود یگان‌های‌ سپاه‌ به‌ منطقه‌ ابوچلاچ‌ تحقق‌ یافت‌ و شهر بستان‌ پس‌ از 420 روز اشغال،‌ آزاد شد. 

در پی‌ ورود نیروهای‌ خودی‌ به‌ مثلث‌ سابله‌ و پیشروی‌ به‌ سوی‌ شمال‌ رودخانه‌ کرخه و نهر عبید، نیروهای‌ باقی‌ مانده‌ عراقی‌ مواضع‌ خود در این‌ منطقه‌ را ترک‌ کردند و به‌ جنوب‌ رودخانه‌ سابله‌ گریختند. روز دوم عملیات، دشمن به چزابه پاتک کرد که خنثی شد. روز سوم نیز عراقی ها ضمن پاتک به چزابه، با حمله به جاده خاکی تعاون، نیروهای خودی را از قسمتی از این جاده عقب زدند. روزهای چهارم و پنجم با تبادل آتش بین طرفین و تلا‌ش قوای خودی برای نگهداری و تحکیم مواضع متصرفه سپری شد.

در روز ششم‌ عملیات‌ (13/9/60) دشمن‌ تلاش‌ کرد تا از تعلل‌ نیروهای‌ ایرانی‌ در اتخاذ یک‌ موضع پدافندی مطمئن‌ و مستحکم در منطقه‌ مثلث‌ شکل‌ شمال‌ غرب پل سابله‌، سود جسته‌ و آن‌ را بار دیگر به‌ تصرف‌ خود درآورد و از آن‌ طریق‌ بستان‌ را تهدید کند، اما هوشیاری‌ نیروهای‌ خودی‌ و حضور به‌ موقع‌ نیروهای‌ تقویتی‌ (پیاده‌ و زرهی) در شمال‌ پل‌ سابله‌، موجب‌ شد تا دشمن‌ با تحمل‌ تلفات‌ سنگین‌، چندین‌ کیلومتر عقب نشینی‌ کرده‌ و در جنوب‌ سابله‌ مستقر شود.

نقطه‌ پایانی‌ عملیات‌ طریق‌القدس، تلاش‌ نیروهای‌ خودی‌ برای‌ پاکسازی‌ محدوده‌ای‌ به‌ وسعت‌ 70 کیلومترمربع‌ بود که‌ بین‌ جنوب‌ سابله‌ و شمال‌ رودخانه‌ نیسان‌ قرار داشت‌ و همچنان‌ در اشغال‌ نیروهای‌ عراقی‌ باقی‌ مانده‌ بود. فرماندهان‌ خودی‌ پس‌ از بررسی راه‌کارها و مباحث‌ طرح مانور و اقدامات‌ شناسایی‌ و آماده‌سازی‌ نیروها، قصد داشتند طی تلاشی ا‌ین‌ منطقه‌ را نیز آزاد کنند، ولی‌ قبل‌ از شروع‌ عملیات، فرمانده‌ عراقی‌ به‌ اشتباه‌ تاکتیکی‌ خود مبنی‌ بر حضور در یک‌ منطقه‌ محصور با موانع‌ طبیعی‌ پی‌ برده‌ و بر همین‌ اساس‌ در تاریخ‌ 30/9/60 در پوشش‌ آتش‌ شدید توپخانه‌ به‌ طرز ماهرانه‌ای‌ نیروهای‌ خود را از این‌ منطقه‌ خارج‌ کرد و در نتیجه‌ عملیات‌ نیروهای‌ خودی‌ منتفی‌ شد.

به‌ این‌ ترتیب‌ با اجرای‌ عملیات‌ طریق‌القدس، 650 کیلومترمربع‌ از خاک‌ ایران‌ اسلامی‌ شامل‌ شهر بستان، حدود 70 روستا، 5 پاسگاه‌ مرزی‌ و نیز تنگه‌ استراتژیک‌ چزابه آزاد شد و همچنین قوای‌ سپاه‌ سوم‌ عراق‌ که‌ با توانی‌ بیش‌ از شش‌ لشکر بخش‌هایی‌ از خوزستان‌ را در اشغال‌ داشت‌، تجزیه‌ شد.

منبع: اطلس راهنما4 - کتاب دشت آزادگان در جنگ صفحه100 الی 104