مروری بر تحولات سیاسی و نظامی ج.ا.ایران در آستانه عملیات مسلم بن عقیل

مروری بر تحولات سیاسی و نظامی جمهوری اسلامی ایران

در آستانه عملیات مسلم بن عقیل^(ع)

نویسنده: علیرضا لطف‏الله زادگان

چکیده

مقاله حاضر مروری است بر تحولات دو ماهه جنگ تحمیلی در شهریور و مهرماه سال 1361، این دوره دو ماهه، به لحاظ نظامی و سیاسی تحولات مهمی را در خود جای داده است. موفقیت‏های نظامی کشورمان در این دوره در عرصه نظامی در جبهه‏ها، با موفقیت‏هایی در عرصه امنیت داخلی و همچنین حوزه سیاست خارجی تکمیل شد. مقاله حاضر براساس شیوه روزشمار نویسی تلاش دارد تا تحولات دو ماهه جنگ را در سال 1361 از ابعاد مختلف تشریح کند و چشم‏انداز جامعی را نسبت به اوضاع داخلی و خارجی و همین‏طور موقعیت نظامی جبهه‏های جنگ ارائه دهد.

کلیدواژه‏ها: جنگ ایران و عراق/ عملیات مسلم بن عقیل/ جنبش غیرمتعهدها/ اتحادیه عرب/ سوریه/ عراق/ کشتار صبرا و شتیلا

مقدمه

مجاهدت‏های دلاورانه رزمندگان اسلام در طول هشت سال دفاع مقدس در برابر هجوم سراسری ارتش عراق، از زوایا و ابعاد مختلف قابل بررسی و تحلیل است. الگوهای مختلفی برای تحقیق و پژوهش درخصوص مسائل مختلف نظامی و غیرنظامی مرتبط با جنگ تحمیلی می‏تواند از سوی محققین و نویسندگان گزینش شود. هر یک از این الگوها به نوبه خود می‏توانند در تشریح تحولات مرتبط با این دوره، نقش‏آفرین و موثر باشند. همچنان‏که طی سال‏های پس از پایان جنگ، نویسندگان علاقه‏مند به این حوزه مطالعاتی، در قالب‏های مختلف، جنگ تحمیلی و تحولات و آثار و پیامدهای آن را را مورد بررسی قرار داده‏اند که حاصل آن تولید هزاران صفحه متون تحلیلی و توصیفی درباره این رخداد مهم تاریخی بوده است.

از جمله چارچوب‏های مهمی که می‏توان برای تحلیل تحولات جنگ ایران و عراق برگزید، شیوه روزشمارنویسی است. در این قالب، تمام مسائل سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که بر جنگ تأثیرگذار بوده یا از آن متأثر شده‏اند توسط نویسنده شناسایی و رصد می‏شود. در مرحله بعد، این موضوعات با حفظ انسجام موضوعی در کنار یکدیگر قرار می‏گیرند تا چشم‏انداز جامع و روشنی درباره شرایط حاکم بر کشور در مقاطع مختلف دوره جنگ در اختیار خواننده‏گان و علاقمندان به این حوزه مطالعاتی قرار دهند. این شیوه، در عین پیچیدگی و دشواری‏هایی که برای نویسندگان به همراه دارد مزایای مهمی نیز به همراه دارد. در این شیوه، تحولات نظامی و سیاسی دوره جنگ تحمیلی، از چندین منظر مورد بررسی قرار گیرند. چه بسا اگر نگاه جامعی به تحولات جنگ تحمیلی وجود داشته باشد، نوع داوری نسبت به عملکردهای ساختارهای سیاسی و نظامی کشور متفاوت باشد. همچنین در قالب این رویکرد، اهمیت نقش ساختارهای غیرنظامی و مسائل غیرنظامی بر تحولات نظامی جبهه‏های جنگ بهتر مشخص می‏شود.

چنین رویکردی، در سال‏های اولیه پس از جنگ مورد توجه مسئولان مراکز مطالعاتی مرتبط با جنگ تحمیلی قرار گرفت. نخستین حرکتی که در این خصوص انجام شد در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران بود. حاصل این حرکت، تولید هزاران صفحه متن روزشمار تحولات دوره جنگ در قالب بیشاز 50 کتاب است که بدون اغراق می‏توان این کتاب‏ها را مهم‏ترین مرجع برای تحولات دفاع مقدس قلمداد کرد.

مقاله حاضر با تأسی به شیوه روزشمارنویسی تألیف شده است؛ در این مقاله، تحولات مختلف کشور در ماههای شهریور و مهرماه سال 1361، هم‏زمان با عملیات مسلم بن عقیل(ع) و عملیات محرم تشریح شده است.

موضوعات مطرح شده در این مقاله به دو جنبه عمدۀ نظامی و غیرنظامی قابل تقسیم‏بندی است. جنبه‏های نظامی دربرگیرنده رخدادهای عملیاتی و تصمیمات عملیاتی است. در رخدادهای غیرنظامی آن دسته از رویدادها، مواضع، اقدامات در موضوعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... کشورها، سازمان‏ها مسئولین حکومتی جای گرفته است که به نحوی در توان عمومی طرفین درگیر جنگ (جمهوری اسلامی ایران و عراق) در ابعاد مختلف تعیین کننده و یا تأثیرگذار بوده و بیان و تشریح کننده موضوع جنگ (نه عملیات) بین ایران و عراق می‏باشد.

در جنبه‏های نظامی، اخبار و گزارشات تنظیم شده درباره مقدمات، اجرا و پیامدهای عملیات مسلم بن عقیل در منطقه عمومی سومار و همچنین بخشی از مباحث و تصمیم‏گیری‏های مقدمات عملیات محرم در جنوب موسیان بر روی ارتفاعات مرزی حمرین مورد بررسی قرار گرفته است.

در رخدادهای غیرنظامی دو موضوع در زمره مسائل داخلی ایران جای گرفته است؛ گزارشات و اخبار روزانه عملکرد سازمان مجاهدین خلق، واکنش نیروهای انتظامی و امنیتی به آنان، اجرای طرح‏های امنیتی در سطح تهران و تأثیر آن در کاهش اقدامات سازمان و همچنین محاکمه و اعدام یک گروه برانداز که «صادق قطب‏زاده» رهبری آن را بر عهده داشت از رخدادهای مهم داخلی ایران در این دوره است. در بخش دیگر رخدادهای غیرنظامی 5 موضوع عمده بین‏المللی درج شده است.

الف) تحولات نظامی دوره دو ماهه جنگ تحمیلی( شهریور و مهرماه 1361)

در این بخش، 5 موضوع ذیل که اهم تحولات نظامی دوره یادشده هستند مورد بررسی قرار می‏گیرند:

اجرای عملیات مسلم بن عقیل(ع)،

مباحث صورت گرفته درباره عملیات محرم،

حمله هواپیماهای عراقی به جزیره خارک و بنادر جنوبی ایران،

تداوم بحران در مناطق کردنشین،

گلوله‏باران مناطق مرزی.

1) عملیات مسلم بن عقیل

در این دوره نیروهای خودی عملیاتی را به نام «مسلم بن عقیل» در منطقه عمومی سومار با هدف عقب راندن نیروهای دشمن از ارتفاعات مرزی، دور کردن تهدید از دشت و شهر سومار، تصرف ارتفاعات سرکوب منطقه و تهدید شهرهای مرزی مندلی و نفت‏خانه عراق از تاریخ نهم تا سیزدهم شهریورماه انجام دادند. این عملیات در منطقه عمومی سومار و در محدوده ارتفاعات سلمان کشته در شمال و گسیکه در جنوب به طول 22 کیلومتر به اجرا درآمد. هدف از اجرای این عملیات، تضمین بالای موفقیت در پی عدم‏الفتح عملیات رمضان در شرق بصره، شکستن جو تبلیغاتی دشمن و گرفتن ابتکار عمل از ارتش عراق بود (آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 017095).

1-1) وضعیت کلی منطقه

منطقه‏ای که شهر «سومار» در قلب آن قرار دارد از شمال به «نفت شهر»، از غرب به شهر «مندلی» عراق، از جنوب به «میمک» و از شرق به گیلانغرب محدود می‏شود. ارتفاعات مرزی گسیکه، کله شوان، کهنه ریگ و سان واپا از ارتفاعات مهم این منطقه هستند که در طول خط مرزی واقع شده‏اند و این ارتفاعات بر شهرهای مرزی «سومار» ایران و «مندلی» عراق اشراف کامل دارند (آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 67). عراق در عقب‏نشینی اجباری خود (بعد از عملیات بیت‏المقدس و فتح‏المبین) در خرداد و تیر سال 1361، با حفظ نیروهای خود در این ارتفاعات، علاوه بر تهدید دائمی «سومار»، شهرهای «قصرشیرین» و نفت شهر را همچنان در زیر دید و تیر نگاهداشت و از این‏رو ارتباط این منطقه با مناطق شمالی با مشکلاتی روبرو بود.

در این عملیات که اجرای تک اصلی آن از نهم تا چهاردهم مهرماه و پاسخ‏گویی به پاتک‏های دشمن و تصحیح خطوط پدافندی تا 21 مهرماه به طول انجامید؛ نیروهای خودی موفق شدند 150 کیلومتر مربع از خاک کشورمان را آزاد کرده و 30 کیلومتر مربع از خاک عراق را که ارتفاعات مسلط مرزی «کومه شریف»، «دوله شریف» و «گیسکه»، در آن قرار داشت به تصرف خود درآورند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 054279). در این عملیات 4 تیپ از سپاه با 30 گردان و 2تیپ از ارتش با 9 گردان به اجرای مأموریت پرداختند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 67).

2-1) کلیاتی از اجرای عملیات مسلم بن عقیل

در شب اول عملیات، از سه محور عملیاتی، جناح شمالی به راحتی به اهداف خود دست یافت و توانست ارتفاعات «سلمان کشته» و ارتفاع 320 در جاده «سان واپا» را به تصرف درآورد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 67). در محور میانی نیز نیروهای عمل کننده در یک محور (گیسکه – سلمان کشته) موفقیت غیرمنتظره‏ای را به دست آوردند، اما در یک محور دیگر (میان تنگ) مقاومت نیروهای عراقی از پیروزی قاطع نیروهای خودی در محور میانی مانع شد(همان). در محور جنوبی نیز نیروها به اهداف از پیش تعیین شده دست یافتند و در محورهای «حیدک» و «سیدک» و «دروازه» اهداف خود را تأمین کردند.(همان)

علاوه بر عملیات‏های انجام شده، نیروهای خودی در منتهی‏الیه جناح راست عملیات (محور شمالی)، خاکریزی را برای ممانعت از پاتک دشمن احداث کردند. با آغاز روشنایی هوا، نیروهای دشمن با گلوله‏باران منطقه و پاتک‏های مکرر سعی در تصرف مواضع از دست رفته را داشتند که تنها در محور شمالی توانستند بخشی از متصرفات نیروهای ایرانی را (سلمان کشته) بازپس بگیرند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 071). در روز دوم، نیروهای خودی توانستند آن بخش از محور شمالی را که روز گذشته در پاتک دشمن از دست داده بودند بازپس بگیرند اما دشمن با وارد کردن نیروهای فراوان، بار دیگر این ارتفاع را تصرف کرد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 67). همچنین در عملیات دیگری در همین محور، نیروهای خودی در یک نبرد دشوار مناطقی را که دشمن بر روی مواضع خودی تسلط دید و تیر داشت آزاد کرده و در آن جا مستقر شدند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 71).

در محور میانی نیز نیروهای خودی یک پاسگاه عراقی (دوله شریف) را تصرف کردند که این اقدام، تدارک نیروها از عقبه‏های خودی را امکان‏پذیر ساخت(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 017221). به علت موقعیت ارتفاع «سلمان کشته» و تسلطی که بر روی سایر ارتفاعات داشت فرماندهی عملیات در روز سوم عملیات (11/7/61) تصمیم گرفت عملیاتی را برای بازپس‏گیری این ارتفاع حساس اجرا کند. با وجود مشکلات فراوانی که در اجرای این عملیات پیش آمد، نیروهای خودی نبرد را تا ساعت 10 صبح ادامه داده و دشمن را از منطقه فراری دادند اما موفق نشدند بر مواضع مورد نظر مستقر شوند و به ناچار عقب‏نشینی کردند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 96606).

در این روز، دشمن در برخی مناطق عملیاتی محور میانی (سان واپا – قلعه جوق – کهنه ریگ) پاتک‏‎های سنگینی را اجرا کرد که ایستادگی نیروهای خودی مانع از نتیجه‏گیری عراقی‏ها شد و خسارت‏های سنگینی به دشمن وارد آمد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 071).

در چهارمین روز عملیات (12/7/1361)، دشمن برای بازپس‏گیری مواضع از دست رفته در محور میانی، نیروهای فراوانی را وارد کرد و تلاش فراوانی برای رخنه به مواضع خودی انجام داد. تلاش نیروهای عراقی که با بمباران هواپیماهای عراقی همراه بود باوجود نفوذ در برخی مواضع، با ایستادگی نیروهای خودی مواجه شد و آنها وادار به عقب‏نشینی شدند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره  2/139).

پنجمین روز عملیات، تقریباً بدون رویداد مهمی سپری شد و در تداوم عملیات در ششمین روز، نیروهای خودی با انجام عملیاتی در محور میانی (سان واپا – میان تنگ) پاسگاه «میان تنگ» و خاکریز مسلط به جاده آسفالته «مندلی» به «نفت شهر» را تصرف کردند و علیرغم پاتک‏های فراوان و پرحجم دشمن موقعیت بدست آمده را تثبیت کردند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره  073683). پس از این اقدام، دشمن تا روز 20 مهر چندین پاتک در محورهای عملیات انجام داد ولی در هیچ کدام از آنان موفقیتی نداشت.

2) مقدماتی عملیات محرم

پس از عملیات «مسلم بن عقیل» در منطقه «سومار»، قرارگاه کربلا – فرماندهی مشترک عملیات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران – عملیاتی را برای آزادسازی ارتفاعات مرزی «حمرین» و بخش غربی رودخانه «دویرج» در محدوده مرزی «مویسان» تا «چم هنری» را به قرارگاه فتح ابلاغ کرد.

آزادسازی مناطق اشغال شده در منطقه مورد نظر و رسیدن نیروهای خودی به مرزهای بین‏المللی، آزادسازی جاده «عین خوش» به «دهلران»، استقرار نیروهای خودی در مناطق مرتفع و برخوردار از تسلط دید و تیر، تحمیل خط پدافندی گسترده به عراق، در تیررس قرار گرفتن جاده بصره – العماره و ... از جمله اهداف نظامی اجرای این عملیات بود.

 اولین جلسه هماهنگی فرماندهان قرارگاه‏های عملیاتی سپاه و فرماندهی قرارگاه عملیاتی ارتش در بیست و سوم مهرماه در «چنانه» شوش تشکیل شد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 197934). به کارگیری 4تیپ از سپاه و 2تیپ از ارتش، بررسی وضعیت نیروهای عراقی در منطقه عملیاتی، برشماری مأموریت‏های هوانیروز و نیروی هوایی و برآورد استعداد لازم برای اجرای مأموریت آنها و برآوردهای اولیه برای چگونگی استقرار پدافند هوایی از موضوعاتی بود که در این جلسه مورد بحث قرار گرفت (آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 0149). دومین جلسه نیز با 4روز فاصله در بیست و هفتم مهرماه برگزار شد و در آن جلسه، فرماندهان یگان‏های عمل کننده و مسئولین واحدهای پشتیبانی‏کننده در عملیات محرم، همچون واحد مهندسی ارتش، جهاد سازندگی، واحد توپخانه و هوانیروز گزارشی از اقدامات خود و پیشرفت‏های حاصل شده ارائه کردند(همان).

در آخرین جلسه‏ای که با موضوع عملیات محرم در این دوره برگزار شد قرارگاه عملیاتی مشترک قائم طرح عملیات مشترک را به 4قرارگاه‏های عملیاتی (قائم 1، قائم2، قائم 3 و قائم 4) ابلاغ کرد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 017649).

3) راهبرد عراق برای فلج کردن اقتصاد ایران

این دوره، از یک ویژگی نسبت به دوره‏های قبل برخوردار بود و آن عزم عراق برای جلوگیری از بارگیری و تخلیه نفت‏کش‏ها و کشتی‏های تجاری در پایانه‏های جنوبی ایران (جزیره خارک و بندر امام خمینی) بود؛ تا از این طریق هم ورود کالاها اعم از تجاری و نظامی به داخل کشور را دچار اختلال کند و هم با قطع صدور نفت و محدود کردن درآمدهای ارزی، اقتصاد ایران را فلج کند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 170). برای تحقق این اهداف، عراق هواپیماهای میراژ و موشک‏های اگزوست فرانسوی و هواپیماهای میگ 25 روسی را به کار گرفت(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 016943) که به تازگی از آن کشورها دریافت کرده بود. این استراتژی جدید عراق از اواخر مرداد شروع شد. در آن زمان، مقامات نظامی عراق محدوده‏های جنوبی آب‏های ایران را که پایانه‏های نفتی و تجاری در آنجا واقع شده بود «منطقه ممنوعه نظامی» تعیین کردند و اعلام داشتند هر کشتی که به این منطقه نزدیک و یا وارد شود هدف قرار خواهد گرفت(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 158) حملات هوایی عراق که از اواخر مرداد ماه شروع شده بود از دوم شهریور ماه شدت یافت. در برخی مقاطع، حملات هوایی به طور روزانه صورت می‏گرفت و بعضاً صدماتی به سیستم بارگیری و یا انتقال نفت جزیره خارک وارد کرده و کشتی‏های در حال آمد و شد به بندر امام خمینی(ره) و خورموسی را هدف قرار می‏داد. با وجود این حملات هوایی، عراق هیچ‏گاه نتوانست ضربه‏ قاطعی وارد کند که باعث قطع صدور نفت از خارک یا ورود کالا از بندر امام خمینی شود. این امر ناشی از پدافند قوی جزیرۀ خارک و بندر امام خمینی و تدابیر ویژۀ مسئولین از یک سو و امکانات محدود عراق از سوی دیگر بود. به گفته مقامات ایرانی، عراق در حملات هوایی خود خصوصاً در جزیره خارک وارد حریم هوایی منطقه مورد نظر نمی‏شد بلکه با شلیک موشک‏های فرانسوی از فاصله دور عملیات مورد نظر را انجام می‏داد که فاقد دقت و کارایی لازم در این کار بود (روزنامه اطلاعات، 14/6/1361: 3).

1-3) نگاهی به حملات هوایی عراق

حملات هوایی عراق به جزیره خارک به عنوان پایانه‏ای که 70 درصد صادرات نفت ایران را صادر می‏کرد(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 161) و همچنین بندر امام خمینی به عنوان یکی از اصلی‏ترین بنادر ورود و صدور کالا از دوم شهریور ماه شکل جدیدتری به خود گرفت. در دوم شهریورماه، عراق حمله ناموفقی به خارک انجام داد(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 158)؛ اما روز بعد، هواپیماهای عراقی لوله انتقال نفت بندرگناوه به خارک را بمباران کردند که به سرعت تعمیر شد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 016791). در چهارم شهریورماه نیز 3 حمله ناموفق به خارک صورت گرفت(همان) این در حالی بود که بنا به گفته منابع خارجی میزان صادرات نفت خام ایران از 2میلیون بشکه به 900 هزار بشکه در روز رسیده بود که این کاهش صادرات بیش از آن که ناشی از آسیب دیدن تجهیزات صدور نفت باشد ناشی از ناامنی روانی بود که تبلیغات گسترده عراق و رسانه‏های غربی و شرکت‏های بیمه (برای افزایش نرخ بیمه نفت‏کش‏ها) به راه انداخته بودند.( خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 163) با وجود این، هیچ‏گاه صدور نفت از جزیره خارک قطع نشد هرچند با آسیب دیدن اسکله T در خارک بخش عمده‏ای از بارگیری نفتی از این اسکله قطع شد (خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 158) . در سیزدهم شهریور، هواپیماهای عراقی یک کشتی تجاری ترکیه را در بندر امام خمینی بمباران کردند که در اثر این بمباران، کشتی مزبور غرق شد و 3 تن از کارکنان آن کشته و 4 تن نیز زخمی شدند ( خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 172). در چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم شهریورماه نیز هواپیماهای عراقی خارک را هدف قرار دادند اما این حمله‏ها هیچ‏گونه خسارت جدی دربرنداشت.(همان) در بیستم شهریور نیز یک کشتی یونانی به هنگام بازگشت از بندر امام خمینی هدف موشک قرار گرفت و به گل نشست ( خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 176).  دوروز پس از آن، بار دیگر چند هواپیمای عراقی خارک را هدف موشک قرار دادند که خسارتی به همراه نداشت(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 067138). این اقدام در بیست و سوم و بیست و پنجم نیز همچنان بدون هیچ‏گونه دستاوردی ادامه یافت(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 179). در بیست و ششم شهریور نیز دو کشتی در خورموسی هدف قرار گرفته و آسیب دیدند. حملات هوایی عراق در مهرماه، به شدت کاهش یافت(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 183). در سه مورد حملات هوایی صورت گرفته در چهاردهم، بیستم و بیست و دوم این ماه، تنها 2 تانکر ذخیره نفت آسیب دید(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 017189). برای کاهش حملات هوایی عراق در مهرماه دو علت عمده را می‏توان بیان کرد:

 1. انجام عملیات مسلم بن عقیل توسط نیروهای ایران در تاریخ نهم مهرماه در منطقه سومار.

 2. ابتکار عمل ایران در کاستن از میزان خسارت‏های حملات هوایی، که در ذیل به آن‏ خواهیم پرداخت.

2-3) تدابیر ایران برای مقابله با راه برد عراق

تشدید حملات عراق به خارک و منابع نفتی ایران با هدف فلج کردن مبادی صدور نفت و صدور و ورود کالا از سایر بنادر جنوبی، موجب اقدامات بازدارنده ایران گردید: یکی از این اقدامات، افزایش حق بیمه بود. در پی حمله عراق، نرخ بیمه کشتی‏ها از یک درصد قیمت کشتی‏ها به 3 درصد و گاه تا 7 درصد افزایش یافت(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 161). این امر، طرف‏های خریدار و شرکت کشتیرانی را از ادامه معامله نفتی و یا تجاری بازمی‏داشت زیرا هزینه نفت صادراتی به ازاء هر بشکه از 80 سنت به حدود 26/3 دلار افزایش یافته بود و پی‏آمد طبیعی آن کاهش تمایل صاحبان کشتی‏ها برای ورود به حوزه‏های بارگیری نفتی و بنادر جنوبی ایران بود؛ اما ایران به سرعت ابتکار عمل را بدست گرفت، نخست آن که وزیر نفت ایران در یازدهم شهریور ماه اعلام کرد ایران کشتی‏هایی را که قصد بارگیری یا تخلیه کالا در پایانه‏های ایران را دارند با همان نرخ یک درصد سابق بیمه می‏کند(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 168) و در راستای اجرایی شدن این تصمیم و تضمین مالی آن بانک مرکزی ایران مبلغ 300 میلیون دلار به عنوان پشتوانه ارزی در 3 بانک معتبر اروپایی به ودیعه گذاشت. هرچند عراق این اقدام ایران را فاقد اعتبار جهانی دانست اما این ابتکار ایران نتیجه مثبت خود را نشان داد به نحوی که روزنامه فرانسوی «لیبراسیون» در اواخر شهریور ماه اعلام کرد اقدام ایران هرچند با شک و تردید محافل دریایی لندن مواجه شد ولی حالا نوعی شکست برای محافل بیمه‏ای لندن  است.

اقدام دیگر ایران، دور نگه داشتن نفت‏کش‏ها از تیررس هواپیماهای عراقی بود، بدین صورت که وزارت نفت یک پایانه موقت در جزیره «سیری» که امکان دسترسی هواپیماهای عراقی به آن وجود نداشت راه‏اندازی کرد و با به کار گرفتن 2نفتکش به ظرفیت 245 هزارتن، بخش عمده‏ای از نفت صادراتی را از خارک به سیری منتقل می‏کردند و سایر نفت‏کش‏ها نیز از منطقه امن سیری اقدام به بارگیری می‏کردند ( خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 162).

4) نآرامی‏های مناطق کردنشین

در مناطق کردنشین استان‏های آذربایجان غربی و کردستان، فعالیت گروه‏های مسلح غیرقانونی و ناآرامی‏هایی چون دوره‏های قبلی وجود داشت اما عملیاتی شدن قرارگاه تازه تأسیس حمزه سیدالشهداء این معادله را برهم زد. آغاز به کار این قرارگاه که در 19 مردادماه با تبلیغات رسمی همراه شده بود، در چند هفته اول نتوانست پاسخگوی انتظارات باشد و حتی گله‏مندی‏هایی نیز به دنبال داشت اما با عملیاتی شدن این قرارگاه از اول شهریورماه، ابتکار عمل در برخی مناطق به دست نیروهای جمهوری اسلامی افتاد.

وضعیت کلی مناطق کردنشین در این دوره به شرح زیر بود:

1. فعالیت گروه‏های مسلح غیرقانونی در مناطق کردنشین آذربایجان غربی به نحو چشمگیری بیشتر از استان کردستان بود. 2. در محورهای مواصلاتی حداکثر به مدت 10ساعت در طول روز (از 8 صبح تا 18) تردد به طور آزادانه امکان‏پذیر بود، این محدودیت در برخی جاده‏ها به یک ساعت در طول شبانه روز نیز می‏رسید آن هم بدین ترتیب که نیروهای تأمین جاده در طول جاده در ایستگاه‏هایی که در نظر گرفته شده بود، مستقر می‏شدند. سپس نیروهای تأمین امنیت در مبادی جاده مجوز شروع ساعت مجاز تردد صادر می‏کردند و با پایان مهلت مقرر، نیروهای مأمور، از رفت و آمد در سطح جاده‏ها مانع می‏شدند. 3. محور پیرانشهر – سردشت و مهاباد – سردشت در تصرف نیروهای مسلح غیرقانونی بود و آمد و شد به سردشت از راه زمینی مقدور نبود و تنها امکان تردد به سردشت، استفاده از بالگرد بود. همچنین شهرها و روستاهای این محور و شهرک «ربط»، «میرآباد»، «الواتان – واوان» و ... در تصرف نیروهای مسلح غیرقانونی بود.

4. فعالیت نیروهای مسلح غیرقانونی هرچه از محورهای اصلی به عمق مناطق پیش می‏رفت بیشتر می‏شد. در برخی از مناطق همچون محور بوکان – میاندوآب – مهاباد، میاندوآب – سقز، کامیاران – سنندج و ... این فعالیت‏ها بسیار چشمگیرتر بود و برخی از روستاها و آبادی‏های این محورها پس از پیروزی انقلاب در دست نیروهای مسلح غیرقانونی بود. (خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 177، 6) با فعال شدن قرارگاه حمزه، پاکسازی محور استراتژیک پیرانشهر در دستورکار قرار گرفت. پاکسازی این محور از اواسط شهریورماه شروع شد و با 45 روز عملیات، بخش عمده‏ای از 95 کیلومتر این محور پاکسازی شد و آسیب‏ شدیدی به گروه‏های مسلح غیرقانونی وارد شد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 067318).

در این عملیات‏ها که از 2محور شمالی (پیرانشهر به جنوب) و جنوبی (سردشت به شمال) انجام شد، شهرک‏هایی چون «لیلانه»، «ربط»، «آلواتان» و «مسیرده» و «واوان» که از بدو پیروزی انقلاب اسلامی تا آن زمان در دست نیروهای حزب دمکرات کردستان ایران بود از تصرف نیروهای این حزب خارج شد. در این میان، «میرده» به علت آن که مرکز گمرکی و اقتصادی و «آلواتان» محور مواصلاتی حزب دمکرات با عراق بود از اهمیت ویژه‏ای برخوردار بودند(دفتر سیاسی سپاه، نشریه شماره 46، 11/8/1361: 15).

در ادامه، محورهای مهاباد – پشوه، محور مهم میاندوآب – مهاباد – بوکان، محور سنندج – کامیاران – نوسود و پاوه نیز پاکسازی شدند(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 017157).

همچنین در برخی از محورها همچون میاندوآب – تکاب – صائین‏دژ، پاکسازی محورها تا عمق 3 تا 5 کیلومتری ادامه یافت(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 067318).(همان) البته دامنه فعالیت گروه‏های مسلح غیرقانونی در سطح منطقه فراتر از آن بود که اجرای چند عملیات موجب کاهش چشمگیر اقدامات آنان شود اما آزادسازی برخی محورهای اصلی و پاکسازی برخی دیگر از محورها این امکان را به نیروهای جمهوری اسلامی ایران داد تا آنان از حالت انفعالی خارج شده و در جهت کنترل منطقه گام‏های موثری بردارند.

5) گلوله باران شهرهای مرزی

در این دوره، عراق هرچند فاقد توانایی لازم برای بمباران اهداف در عمق خاک ایران همچون شهرهای تهران، اصفهان، تبریز و ... بود و تمام توان هوایی خود را به مسدود کردن مبادی ورود و صدور کالاهای نفتی و تجاری ایران در جزیره خارک و بنادر جنوبی کرده بود اما سیاست این رژیم در زمینه گلوله‏باران مناطق غیرنظامی همچون دوره پیش تداوم داشت و در این میان، آبادان به هدف ثابت و روزانه‏ای برای نیروهای عراقی تبدیل شده بود.

توپخانه‏های عراقی سهمیه روزانه‏ای برای شلیک به این شهر به منظور آسیب زدن و ممانعت از عادی شدن اوضاع در آنجا اختصاص داده بودند و این سهمیه در برخی از روزها به طور چشمگیری افزایش می‏یافت. علاوه بر آبادان، گیلانغرب، مهران و قصرشیرین نیز گاه و بی گاه هدف گلوله‏باران عراق واقع می‏شدند.

بر اثر این اقدام عراق، در طول دوره مورد نظر 88 تن شهید، 377 تن زخمی و 50 تن شهید و زخمی شدند. همچنین 131 منزل، مجتمع اداری، صنعتی، مسجد، مدرسه و ... ویران شد و یا آسیب دید.

ب) تحولات غیرنظامی دوره دو ماهه جنگ تحمیلی(شهریور و مهرماه 1361)

در حوزه تحولات غیرنظامی مرتبط با جنگ تحمیلی در دوره دوماهه سال 1361 می‏توان موارد ذیل را مورد توجه قرار داد که برخی از ابن موضوعات در سطح داخلی و برخی نیز در سطح منطق‏ای و جهانی قابل طرح است:

- اقدامات تروریستی سازمان مجاهدین خلق ( سازمان منافقین).

- محاکمه و اعلام رأی درباره یک گروه برانداز قطب‏زاده.

- تصویب دو قطعنامه در شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل متحد علیه ایران.

- تصمیم نهایی کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در برگزاری اجلاس وزرای این جنبش در خارج از عراق.

- برگزاری دوازدهمین نشست سران کشورهای عضو اتحادیه عرب در شهر فاس مراکش و حمایت این اتحادیه از عراق.

- دیدار «صدام حسین» و «حافظ اسد» در اجلاس سران اتحادیه عرب و بازتاب‏های آن.

- کشتار آوارگان فلسطینی ساکن در اردوگاه صبرا و شتیلا در شهر بیروت.

1) سازمان مجاهدین خلق(منافقین)

فعالیت‏های تروریستی سازمان مجاهدین خلق در این دوره همچون دوره‏های قبل ادامه داشت و تقریباً به صورت روزانه گزارشی‏هایی از ترور افراد، انفجار و بمب‏گذاری یا تیراندازی به ساختمان‏ها و مراکز دولتی و نظامی توسط نیروهای این سازمان در سطح عام و یا محافل ذی‏ربط منتشر می‏شد.

نیروهای عملیاتی سازمان با توجه به تجاربی که داشتند عملیات‏های خود را انجام می‏دادند. نیروهای تأمین‏کننده امنیت همچون سپاه، دادستانی و کمیته، در بازداشتن تیم‏های عملیاتی از طریق دستگیری، برخوردهای مسلحانه، کشف خانه‏های تیمی و ... اقدامات خود را دنبال می‏کردند اما از اواخر شهریورماه طرح ابتکاری که توسط سپاه و دادستانی به اجرا درآمد تأثیر بسیار زیادی در کنترل اقدامات تروریستی سازمان مذکور برجای گذاشت.

از سویی، دادستانی تهران طرحی را که به نام «طرح مالک و مستأجر» معروف شد با هماهنگی کمیته و سپاه به اجرا گذاشت که تأثیر اساسی در محدود شدن اقدامات سازمان مجاهدین خلق در تهران داشت.

طبق طرحی که دادستانی تنظیم کرده و در سطح شهر اطلاع‏رسانی کرد، کلیه کسانی که در تهران منزل خود را به صورت مستقل یا بخشی از آن را رهنی یا اجاره در اختیار افراد دیگری قرار داده بودند موظف شدند تمام مشخصات و عکس مستأجران را در فرمی که در نظر گرفته شده بود ثبت کرده و برای بررسی و ثبت سوابق به مراکزی که از طرف دادستانی تهران نمایندگی داشتند تحویل دهند. (روزنامه کیهان، 28/6/1361: 13) با آغاز اجرایی شدن این طرح آن بخش از نیروهای سازمان که پس از آشوب‏های مسلحانه خیابانی به فعالیت در خانه‏های تیمی روی آورده بودند در معرض ناامنی و شناسایی قرار گرفتند و آنها به ترک منازل و فروش اثاثیه مجبور شدند. این اقدام به قدری گسترده و شایع شد که دادستانی به سمساری‏ها تذکر داد نسبت به کسانی که به هر نحوی در صدد فروش اثاثیه منزل خود هستند حساس باشند و موارد مشکوک را اطلاع دهند. سرگردانی در سطح شهر تهران، اقامت گزینی اجباری در منازل آشنایان، وقت‏گذرانی در پارک‏ها و فرار به شهرستان‏ها، گسستن پیوندهای سازمانی و قطع برخی همکاری‏ها، خصوصاً در ابعاد عملیاتی از دستاودهای این طرح بود.

از سوی دیگر همزمان با اجرای طرح مالک و مستأجر در تهران، سپاه منطقه 10 (تهران) یک واحد عملیاتی گشتی را در سطح شهر تهران فعال کرد. این نیروها با استفاده از خودروهای تویوتا لندکروز و با نام «گشت ثارا...» فعالیت گشت‏زنی خود را از نیمه دوم مهرماه در سطح شهر تهران آغاز کردند و توانستند با دستگیری و کنترل افراد سازمان، محیط را برای آنان ناامن کنند و از سوی دیگر از طریق حضور علنی نیروهای سپاه در شکل و شمایل رسمی، اطمینان و  آرامش را به جامعه تزریق کنند.

کاهش شدید ترورها، انفجارها و ... از نتایج عملی اجرای 2 طرح مزبور بود به نحوی که در طول شهریور ماه (قبل از اجرای 2 طرح مزبور) بر اثر 76 مورد سوء قصد و سایر اقدامات تیم‏های عملیاتی سازمان 74 تن از مردم تهران شهید و زخمی شدند. یعنی حدود 100 درصد موفقیت در هر اقدام، اما در طول مهرماه (بعد از اجرای طرح‏ها) تعداد اقدامات عملیاتی آنان به 29 مورد با تعداد 3 تن شهید و 11تن زخمی که علاوه بر کاهش بیش از 62 درصدی آمار اقدامات تیم‏های عملیاتی سازمان، میزان موفقیت این تیم‏ها نیز از حدود 100 درصد موفقیت در هر عملیات به میزان 40 درصد موفقیت در هر عملیات کاهش یافت که از علل آن می‏توان به عدم تمرکز سازمانی، به هم ریختگی روانی و ... ناشی از اجرای 2 طرح مذکور نام برد(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 0103947).

در این دوره، 274 گزارش (به طور متوسط روزی 5/4 مورد) از عملیات‏های شهری گروه‏های مسلح غیرقانونی و عمدتاً سازمان مجاهدین خلق(منافقین) اعم از ترور، بمب‏گذاری، حمله به مراکز و ... و همچنین اقدامات نیروهای خودی اعم از دادستانی، کمیته انقلاب و سپاه برای مقابله با این تحرکات، ارائه شده است. آمار کلی برخی اقدامات این دوره 60 روزه به شرح زیر است:

- ترور 120 مورد که 109 مورد موفق و 11 مورد ناموفق بود.

- بمب‏گذاری 16 مورد که 9 مورد آن قبل از انفجار، کشف و خنثی شد.

- درگیری‏های خیابانی 46 مورد که 32 مورد آن در مهرماه و در شهر تهران اتفاق افتاد.

- کشف خانه تیمی 65 مورد.

در این حوادث 152 تن از نیروهای خودی و مردم شهید و 1061 نفر نیز زخمی شدند. (60 تن از شهیدان و 987 تن از زخمی‏ها در اثر انفجاراتی بود که افراد مرتبط با عراق در خیابان «ناصر خسرو» و خیابان «خیام» تهران انجام دادند.) (آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 093848)

از افراد وابسته به گروه‏های مسلح غیرقانونی نیز طی این مدت 104 نفر کشته و 7 تن زخمی شدند و 1144 تن نیز دستگیر شدند.

2) محاکمه و اعلام رأی درباره گروه قطب‏زاده

در این دوره، حکم اعدام «صادق قطب‏زاده» از اعضاء شورای انقلاب و اولین سرپرست رادیو و تلویزیون به اجرا درآمد. وی که از بیست و سوم تا سی‏ام مرداد ماه به مدت 3 جلسه در دادگاه انقلاب ارتش به سرپرستی آقای «محمدی ری شهری» به اتهام براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران و تشکیل گروه نظامی برای تحقق این امر مورد محاکمه قرار گرفته بود، پس از پایان محاکمه سایر همدستانش، در بیست و چهارم شهریور، حکم درباره وی به اجرا درآمد ( روزنامه کیهان، 25/6/1361: 4).

محاکمان صورت گرفته همدستان وی نیز از ششم شهریور ماه تا بیست و دوم شهریور ماه طول کشید و به اتهامات آنان مبنی بر اقدام علیه امنیت کشور، شرکت در توطئه براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران، توطئه برای انفجار منزل امام خمینی(ره)، دریافت پول از کشورهای خارجی و ... رسیدگی شد و در نهایت 2تن از آنان به اعدام، یک تن به حبس ابد و 4 نفر به 2 تا 15 سال حبس محکوم شدند و پرونده 3 تن دیگر برای تکمیل اطلاعات و ادامه دادرسی به دادسرای انقلاب ارجاع شد(روزنامه کیهان، 8/7/1361: 2).

3) قطعنامه‏های شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل

شورای امنیت در این دوره، قطع‏نامه 522 و مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطع نامه 7/37 را درباره جنگ ایران و عراق صادر کردند. قطع نامه 522 شورای امنیت در تاریخ دوازدهم مهرماه و به اتفاق آراء به تصویب رسید (روزنامه اطلاعات، 13/7/1361: 20).

زمینه تصویب قطعنامه، نامۀ نهم مهرماه نماینده عراق در سازمان ملل به رئیس دوره‏ای و اهل اردن شورای امنیت سازمان ملل متحد بود(خبرگزاری جمهوری اسلامی نشریه شماره 2، 11/7/1361: 4). همچنین در این باره «سعدون حمادی» وزیر خارجه عراق با نمایندگان کشورهای عضو دائمی شورای امنیت برای تشکیل جلسه فوق‏العاده این شورا، به رایزنی پرداخت، درست، زمانی که ایران عملیات موفق «مسلم بن عقیل» را در تاریخ نهم مهرماه انجام داده بود . (UN.YearBook ,1982:358)

نماینده ایران که به عنوان طرف منازعه و بدون حق رأی می‏توانست در این جلسه شرکت داشته باشد، در این نشست حضور نیافت(روزنامه اطلاعات، 13/7/1361: 20)، زیرا ایران بعد از تصویب قطع‏نامه 514 در بیست و یک تیرماه، شرکت در این گونه جلسات را تحریم کرده بود. دلیل ایران نیز آن بود که شورای امنیت نباید در قبال تجاوز عراق به ایران سکوت می‏کرد و در قبال آن باید موضع می‏گرفت و حال که نتوانسته درباره تجاوز عراق اتخاذ موضع کند نباید در برابر اقدام ایران برای آزادسازی سرزمین‏هایی که رژیم عراق آن را به زور به اشغال درآورده، موضع‏گیری کند و این اقدامات را تهدید عمیق علیه صلح و امنیت بین‏المللی به حساب آورد و در قبال آن قطع نامه 514 صادر کند.

قطعنامه در 7 بند بدون توجه به شناسایی و معرفی متجاوز و جبران خسارت طرف آسیب‏دیده تنظیم شده بود. آتش‏بس فوری، عقب‏نشینی نیروها به مرزهای بین‏المللی، استقبال از موضع عراق در پذیرش قطعنامه قبلی این شورا (قطعنامه 514 در تیرماه 1361) از سرگیری فعالیت میانجیگری بین‏المللی از جمله بندهای این قطعنامه بود. (نخعی و جمعی از نویسندگان، 1374: 92)

1-3) واکنش ایران به قطعنامه

وزارت خارجه با انتشار بیانیه‏ای در 4 بند به تصویب این قطعنامه اعتراض کرد. ریاست دوره‏ای شورا که از کشور اردن بود به علّت آن که کشور اردن و شخص پادشاه آن کشور حمایت علنی خود را از اولین روز آغاز جنگ از عراق اعلام کرده و تاکنون نیز ادامه داشته است از جمله موارد اعتراض ایران بود. همچنین حضور عراق در خاک ایران در زمان تصویب قطعنامه، عدم توجه شورای امنیت به مقوله تجاوز و سکوت قطعنامه درباره تأمین خسارت کشور آسیب دیده از محورهای اصلی بیانیه وزارت خارجه بود.(روزنامه اطلاعات، 13/7/1361: 3)

«رجایی خراسانی» نماینده دائمی ایران در سازمان نیز صدور این قطعنامه را در حالی که عملیات نظامی ایران برای دفع تجاوز عراق بوده بی‏مورد خواند. وی با یادآوری سکوت و بی‏تفاوتی شورای امنیت در زمان تجاوز عراق به ایران و پیشروی دهها کیلومتری در عمق خاک ایران و اشغال 20شهر و 1200 دهکده و آواره شدن 2میلیون ایرانی، صدور قطعنامه در این زمان را دلیلی بر عدم بی‏طرفی شورای امنیت و طرفداری این شورا از عراق اعلام کرد.

«رجایی خراسانی» حتی بازپس‏گیری تمامی مناطق اشغال شده ایران را مبنای پایان جنگ ندانست و پرداخت خسارت‏های وارد شده به ایران، تضمین درباره عدم تجاوز مجدد رژیم عراق به ایران و بازگشت آوارگان عراقی مقیم ایران به کشورشان را از جمله شرایط لازم برای پایان دادن به جنگ اعلام کرد.( روزنامه کیهان، 15/7/1361: 19)

مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز در سی و هفتمین اجلاس عمومی خود بر اساس تقاضای عراق موضوع جنگ ایران و عراق را در دستور کار خود قرار داد و برای اولین بار درباره جنگ ایران و عراق موضع‏گیری کرد و قطعنامه 3/37 را که 13 کشور عربی از جمله عربستان، اردن، بحرین، کویت، امارات متحده عربی و ... پیشنهاد کرده بودند با 119 رأی مثبت و 15 رأی ممتنع و یک رأی مخالف تصویب کرد.

این قطعنامه نیز در 5 بند تنظیم شده بود و بدون اشاره به طرف متجاوز و یا پرداخت خسارت به طرف آسیب دیده، درخواست آتش‏بس، عقب‏نشینی نیروها به مرزهای بین‏المللی و خودداری کشورها از دست زدن به اقداماتی که باعث تشدید جنگ شود و ... تنظیم شده بود ( محمدحسین جمشیدی، 1374: 107-108).

این قطعنامه هم با اعتراض نماینده ایران در سازمان ملل مواجه شد. وی سکوت قطعنامه درباره طرف متجاوز و محروم کردن ایران از حقوق قانونی خود را از ضعف‏های عمده قطعنامه خواند و همچنین اقدام عراق در نقض حریم مرزهای بین‏المللی را از دلایل اجرایی نشدن این قطع‏نامه عنوان کرد و این اقدامات را راهی برای جلوگیری از پیروزی ایران در جنگ خواند(روزنامه اطلاعات، 1/8/1361: 11).

4) تلاش عراق برای برگزاری اجلاس وزرای کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در بغداد

هرچند در نتیجه تلاش‏های دولت ایران، کشورهای عضو جنبش عدم تعهد تصمیم گرفتند محل برگزاری کنفرانس سران را از بغداد به دهلی‏نو تغییر دهند، اما این پایان کار نبود زیرا عراق به هیچ روی نمی‏خواست از مزایای برگزاری این جلسه در بغداد چشم‏پوشی کند و لذا تلاش نمود تا امتیاز میزبانی کنفرانس وزیران خارجه کشورهای عضو عدم تعهد را بدست آورد.

لازم به توضیح است گردهم‏آیی وزیران خارجه عدم تعهد قبل از برگزاری اجلاس اصلی(سران) به عنوان مقدمه دارای اهمیت فراوانی است زیرا در این گردهم‏آیی موضوعاتی که قرار است در اجلاس اصلی مطرح شود طرح و درباره آنها تصمیم‏گیری می‏شود و نقش میزبان در تنظیم اولویت دادن و چگونگی طرح موضوعات بسیار مهم است. در صورت برگزار شدن این اجلاس در بغداد، علاوه بر برگزاری این اجلاس، سران حکومت بغداد می‏توانستند ادعای توانایی برگزاری اجلاس سران را در بغداد مجدداً مطرح کنند. تلاش‏های مجدد ایران این بار در جلوگیری از برگزار شدن اجلاس وزیران خارجه در بغداد شروع شد. سفر آقای «هاشمی رفسنجانی» به هند در بیست و هفتم مرداد، سفر دوره‏ای وزیر خارجه ایران به آفریقا و معاون وی به کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در شرق و جنوب شرق آسیا و برخی رایزنی‏ها، زمینه‏هایی را فراهم ساخت تا به طور غیررسمی میزبانی کوبا برای نشست وزیران خارجه کشورهای عضو عدم تعهد در محافل سیاسی طرح شود و در پی آن قائم مقام وزیر خارجه ایران از نامزدی احتمالی کوبا برای برگزاری این نشست حمایت کرد(نسرین مصفا و دیگران، 1366: 126) و پس از آن بود که وزیر خارجه کوبا به بغداد رفت و در دیدار با صدام حسین پیشنهاد داد «هاوانا» نشست وزرای خارجه را میزبانی کن ولی به دلایلی اجلاس وزیران خارجه در تاریخ دوازدهم مهرماه در مقر سازمان ملل برگزار شدروزنامه اطلاعات، 13/7/1361: 20).

5) برگزاری دوازدهمین نشست سران کشورهای عضو اتحادیه عرب در مراکش

در این دوره پس از رایزنی‏ها و تمهیدات فراوان سیاسی و تبلیغاتی، دوازدهمین نشست سران کشورهای عضو «اتحادیه عرب» در پانزدهم شهریورماه به مدت 3 روز در شهر «فاس» مراکش تشکیل شد.(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره171، 16/6/1361: 6) نظرات ارائه شده توسط منابع سیاسی و همچنین هماهنگی‏های صورت گرفته در سطوح مختلف دیپلماتیک که سفر «محمد بوستا» وزیر خارجه مراکش (میزبان نشست دوازدهم سران اتحادیه عرب) به بغداد و گفتگو با مقامات عراقی از آن جمله بود؛ حکایت از آن داشت که حمایت از عراق و تصمیم‏گیری یک طرفه درباره جنگ ایران و عراق از جمله دستورکارهای اصلی نشست سران اتحادیه عرب است و به همین سبب بود که صدام حسین به همراه یک هیئت بلندپایه سیاسی به «فاس» سفر کرد(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 172، 17/6/1361: 34).

نشست سران پس از 3 روز گفتگو در پشت درهای بسته در هجدهم شهریور ماه پایان یافت و همانطور که انتظار می‏رفت در بندهای 1 و 2 بیانیه پایانی، از عراق حمایت کرد. این بندها شامل تشکر و قدردانی از عراق در همکاری با سازمان‏های بین‏المللی برای پایان دادن به جنگ، پیشگامی برای صلح و همچنین تهدید ایران به استفاده از ماده 6 منشور اتحادیه عرب بود که طبق آن در صورتی که یک کشور عربی مورد حمله قرار گیرد این حمله علیه تمامی کشورهای عربی تلقی می‏شود و سایر کشورهای عربی باید در جنبه‏های نظامی اعم از پشتیبانی و یا دخالت مستقیم و سایر ابعاد از جمله اقتصادی و ... به حمایت کشور مزبور بپردازندهرچند که 3 هفته پس از این نشست و انتشار اعلامیه مزبور، نیروهای ایرانی عملیات موفق «مسلم بن عقیل» را در منطقه سومار اجرا کردند و به خاطر الزامات تاکتیکی بخش‏هایی از ارتفاعات آن منطقه از جمله «دوله شریف» و «کوله شریف» را که در آن سوی مرز قرار داشت به تصرف خود درآوردند اما کشورهای عربی غیر از برخی لفاظی‏های متعارف اقدام قابل توجهی به غیر از آن که قبلاً نیز انجام می‏دادند، انجام ندادند،(اداره کل مطبوعات و رسانه‏های خارجی وزارت ارشاد اسلامی، شماره 273). البته کشور سودان اعلام کرد درصدد است برای کمک به عراق نیروی نظامی به آن کشور اعزام کند.( خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه شماره 5) اما این حرکت دولت سودان بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت تا عملی چرا که این کشور خود درگیر مشکلات فراوان داخلی بود و ضعف حاکمیت، این امکان را به «جعفر نمیری» نمی‏داد که به طور گسترده به کمک عراق بشتابد. لذا پس از اعلام کمک نظامی این کشور به عراق، مقامات سودان در تصمیم‏گیری خود تجدیدنظر کرده و اعلام کردند به خاطر کمک به دبیر کل سازمان ملل و سایر فعالان در زمینه پایان دادن به جنگ، فعلاً از اعزام نیرو به عراق خودداری می‏کنند. البته کمک‏های لجستیکی و مالی کشورهای همسایه عراق از اول جنگ به این کشور ارسال می‏شد و حتی اردن نیروهای نظامی به عراق اعزام می‏کردکه موضوعی جدا از تصمیمات کنفرانس اتحادیه عرب در شهر «فاس» است(روزنامه اطلاعات، 13/7/1361: 8).

6) دیدار «حافظ اسد» و «صدام حسین»

ملاقات «صدام حسین» و «حافظ اسد» روسای جمهوری 2 کشور قطع ارتباط کرده عراق و سوریه، از دستاوردهای اجلاس اتحادیه عرب در مراکش بود(آرشیو مرکز اسناد دفاع مقدس، سند شماره 172/156).

این دیدار از چند جنبه دارای اهمیت ویژه در سطح منطقه و سطح کشورهای عربی بود. عراق و سوریه هر دو دارای مرام بعثی بودند اما به علت خط مشی‏های متفاوت، همبستگی و حتی پیوستگی دو کشور به واگرایی و حتی به دشمنی کشید. سوریه به عنوان یک کشور صاحب نفوذ در میان کشورهای عربی و دارای جایگاه استراتژیک در همسایگی اسرائیل، روابط بسیار خوب و دوستانه‏ای با جمهوری اسلامی ایران داشت و شاید تنها کشور عربی بود که حاضر شد منافع مشترک با ایران تعریف و اجرایی کند.

با این حال، سوریه یکی از دو کشوری است که به عراق امکان می‏دهد نفت خود را به بازارهای بین‏المللی برساند، خط لوله «بانیاس» یکی از دو خط لوله انتقال نفت است که نفت عراق را از خاک سوریه عبور داده و به دریای مدیترانه می‏رساند و با توجه به مسدود شدن فروش نفت عراق از طریق اسکله‏های البکر و الامیه در خلیج فارس، این لوله نفتی به ظرفیت حدود 400 هزار بشکه در روز و لوله نفتی «اسکندریه» ترکیه به ظرفیت 600 هزار بشکه در روز، تنها امکان صدور نفت عراق به بازارهای بین‏المللی بود و اقدام سوریه در قطع این لوله نفتی در تیرماه 1360، عراق را با مشکلات زیادی در حوزه‏های مختلف سیاسی – اقتصادی مواجه ساخت(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 173 18/6/1361: 24). این دیدار و پیامد آن توافقات دو کشور برای همگرایی، می‏توانست تحولات اساسی را در هر سه زمینه به وجود آورد و حتی در برقراری توازن قوای جدید در جنگ ایران و عراق نقش حساسی را بازی کند دیدار «حافظ اسد» و «صدام حسین» به میانجیگری «فهد» شاه عربستان و «ملک حسین» شاه اردن در هفدهم شهریورماه در حالی صورت گرفت که 3 روز قبل از آن «احمد عزیزی» قائم مقام وزیر خارجه ایران در دمشق با «حافظ اسد» دیدار کرده بود.(روزنامه جمهوری اسلامی، 14/6/1361: 2)

پس از دیدار «اسد» و «صدام»، اخبار منتشر شده توسط رسانه‏های جمعی در این راستا بود که این ملاقات و گفتگوهای صورت گرفته مثبت بوده و پادشاهان مراکش و اردن نیز اظهار امیدواری کرده بودند که این دیدارها در ماه‏های آینده نیز ادامه خواهد یافت (خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 175)، حتی بی‏بی‏سی از توافق 2 کشور برای گشودن مرزها به عنوان نمونه عملی موفقیت این دیدار یاد کرده بود و برخی منابع نیز از بازگشایی بخشی از لوله انتقال نفت «بانیاس» امیدوارانه سخن گفته بودند(خبرگزاری جمهوری اسلامی، شماره 174، 19/6/1361: 9). اما سفر وزیر اطلاعات سوریه به عنوان فرستاده ویژه حافظ اسد به تهران در بیست و دوم شهریور ماه و اخبار منتشر شده، امیدواری‏های به وجود آمده درباره همگرایی سوریه و عراق را از بین برد، همان‏گونه که به نگرانی‏های احتمالی تهران نیز پایان داد.( روزنامه کیهان، 23/6/1361: 3) وی پس از 2روز اقامت در تهران و گفتگو با مقامات ایرانی به هنگام ترک تهران گفت: «ضرباتی که صدام حسین به سوریه زده بسیار عمیق است و ما با دولت آن کشور در ستیز هستیم و امیدواریم آن کشور سرنگون شود.» (روزنامه جمهوری اسلامی، 24/6/1361: 4)

7) کشتار «صبرا» و «شتیلا»

7 روز پس از آن که کشورهای عربی در اجلاس دوازدهم اتحادیه عرب خواستار تضمین امنیت برای دولت اسرائیل شده بودند دولت آن کشور که بخشی از شهر بیروت را در اختیار داشت با پیشروی بیشتر در غرب این شهر بخش‏های دیگری را به اشغال خود در آورد و توانست منطقه‏ای را که اردوگاه‏های صبرا و شتیلا (محل اسکان موقت فلسطینی‏های رانده شده به لبنان) در آن قرار داشت به تصرف درآورد و این 2 اردوگاه را به محاصره کامل درآورد و 3روز پس از این واقعه یعنی در بیست و هفتم شهریور ماه نیروهای فالانژ لبنان تحت رهبری سعد حداد و با هماهنگی و همکاری کامل نیروهای اسرائیل و خصوصاً آریل شارون وزیر جنگ این کشور وارد این 2 اردوگاه شدند و در یک اقدام بی‏سابقه تمام ساکنان آن را که بالغ بر هزار و چهارصد نفر و اغلب آنها زنان، کودکان و افراد سالخورده بودند به قتل رساندند. (روزنامه جمهوری اسلامی، 27/6/1361: 3)

4 روز پس از این واقعه وزرای خارجه کشورهای عضو اتحادیه عرب برای بررسی امر و تصمیم‏گیری در اینباره تشکیل جلسه دادند و علی‏رغم برخی پیشنهادات عملی برای تنبیه عاملین اصلی این حادثه تنها به طور لفظی این کشتار را محکوم کردند (روزنامه کیهان، 1/7/1361: 20).

جمع‏بندی

مقاله حاضر مروری بر تحولات دو ماهه جنگ تحمیلی در شهریور و مهرماه سال 1361 بود. این دوره دو ماهه، به لحاظ نظامی و سیاسی تحولات مهمی را در خود جای داده است. بعد از عملیات رمضان و عدم موفقیت این عملیات، اجرای موفق عمیات مسلم بن عقیل و آزادسازی بخش از مناطق اشغالی کشورمان در غرب، بار دیگر ابتکار عمل در جبهه‏های جنگ در اختیار نیروهای خودی قرار گرفت. پیامد این وضعیت، توسل دشمن بعثی بر حمله به مراکز غیرنظامی و به ویژه تأسیسات و پایانه‏های نفتی کشورمان بود. اگرچه این ترفند عراق تاحدی موثر واقع شد و بر صادرات نفت ایران تأثیر گذاشت با این حال، تدابیر اندیشیده شده توسط افراد دست‏اندکار توانست دامنه آسیب‏پذیری کشور را کاهش دهد و رژیم عراق از این ترفند نیز طرفی نبست. موفقیت‏های نظامی کشورمان در عرصه نظامی در جبهه‏ها در این دوره، با موفقیت‏هایی در عرصه امنیت داخلی و همچنین حوزه سیاست خارجی تکمیل شد. مقاله حاضر براساس شیوه روزشمار نویسی تلاش داشت تا تحولات دو ماهه جنگ را از ابعاد مختلف تشریح کند و چشم‏انداز جامعی را نسبت به اوضاع داخلی و خارجی و همین‏طور موقعیت نظامی جبهه‏های جنگ ارائه دهد.

منابع

اداره کل مطبوعات و رسانه‏های خارجی وزارت ارشاد اسلامی، نشریه «بررسی مطبوعات جهان»، شماره 273 (18/9/1361).

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس: گزارش نوبه‏ای، از ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، اداره دوم، فرماندهی اطلاعات، شماره 172/156، 17/6/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 0149: دفترچه ثبت جنگ، راوی قرارگاه کربلا، عملیات محرم، راوی: شهید رضوانی، 27/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 016791: گزارش نوبه‏ای عملیاتی از ستاد مشترک ارتش (مرکز فرماندهی)، به ریاست ستاد مشترک ارتش، شماره 318، 5/6/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 017095،: قرارگاه نزاجا غرب (رکن 3)، 5/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 017157: بولتن اطلاعات هفتگی، شماره 38، ستاد مرکزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، طرح و برنامه عملیات (اطلاعات عملیات)، 12/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 017189: گزارش نوبه‏ای اطلاعاتی شماره 623، قرارگاه عملیاتی کربلا در جنوب – رکن 2، 15/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 017221: بولتن «اطلاعات هفتگی»، شماره 39، ستاد مرکزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، طرح و برنامه عملیات – اطلاعات عملیات، 19/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 017649: طرح عملیاتی شماره 5 قرارگاه عملیاتی قائم (عج) (رکن 3)، تیپ 8 نجف شرف، 28/8/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 054279: از فرماندهی منطقه 7، به فرماندهی کل سپاه، 12/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 066498: از ستاد مرکزی سپاه (مرکز فرماندهی)، به اطلاعات تحقیقات نخست وزیری، 4/6/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 067318: از قرارگاه مرکزی حمزه سیدالشهداء، واحد اطلاعات، به ستاد مرکزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، واحد اطلاعات، سرپرست واحد، 8/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 073683: از قرارگاه عملیات ظفر – رکن 3، به فرماندهی قرارگاه نجف – رکن 3، 13/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 093848: مرکز خبر، روابط عمومی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، منطقه 10، خبرنامه شماره 112، 10/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 103948: واحد معاونت اطلاعات سپاه پاسداران، «گزارش روزانه»، بولتن شماره 168، 2/8/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 149: دفتر راوی قرارگاه کربلا، عملیات محرم، راوی: رضوانی، از 23/7/1361تا27/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 197934: از قرارگاه کربلا (طرح و برنامه عملیات)، به لشکر فتح طرح و برنامه، 9/8/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 2/139: دفتر راوی قرارگاه عملیات مسلم بن عقیل، راوی: امیر رزاق‏زاده، 29/7/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 67: گزارش راوی قرارگاه ظفر، عملیات مسلم بن عقیل، راوی: امیر رزاق‏زاده، 24/8/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 71: گزارش راوی تیپ 27حضرت رسول(ص)، عملیات مسلم بن عقیل، راویان: ایزدی، الماس خاله و شهرابی، 24/8/1361.

آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 96606: گزارش عملیات سلمان کشته، راوی: صمدزاده (مسئول اطلاعات عملیات)، 12/7/1361.

جمشیدی، محمدحسین ، حسین یکتا، هادی نخعی و یحیی فوزی (1374)، «سازمان‏های بین‏المللی و جنگ ایران و عراق»، تهران: دانشکده فرماندهی ستاد سپاه – معاونت تحقیق و پژوهش، چاپ اول.

خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش لحظه به لحظه عملیات مسلم بن عقیل و بازتاب جهانی آن»، نشریه شماره 5، (14/7/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه عملیات مسلم بن عقیل و بازتاب جهانی آن، نشریه شماره 2، 11/7/1361.

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 158 (3/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 161، (6/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 162، (7/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 163، (8/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 168، (13/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 170، (15/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 171، (16/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 172، (17/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 173 (18/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 174، (19/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 175 (20/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 176، (21/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 179، (24/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارش‏های ویژه»، شماره 183، (28/6/1361).

خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‏های ویژه، شماره 177، (22/6/1361).

دفتر سیاسی سپاه، «رویدادها و تحلیل»، نشریه شماره 46، 11/8/1361.

روزنامه اطلاعات، 1/8/1361.

روزنامه اطلاعات، 13/7/1361.

روزنامه اطلاعات، 14/6/1361.

روزنامه جمهوری اسلامی، 14/6/1361.

روزنامه جمهوری اسلامی، 24/6/1361.

روزنامه جمهوری اسلامی، 27/6/1361.

روزنامه کیهان، 1/7/1361.

روزنامه کیهان، 15/7/1361.

روزنامه کیهان، 23/6/1361.

روزنامه کیهان، 25/6/1361.

روزنامه کیهان، 28/6/1361.

روزنامه کیهان، 8/7/1361.

نسرین مصفا و دیگران (1366) «تجاوز عراق به ایران و موضع‏گیری سازمان ملل متحد»، تهران: انتشارات مرکز مطالعات عالی بین‏المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، چاپ اول.

هادی نخعی و جمعی از نویسندگان (1374)، «سازمان‏های بین‏المللی و جنگ ایران و عراق»، (تهران، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه – معاونت  تحقیق و پژوهش، چاپ اول.

UN.yearBook, 1982.