تصرف سفارت آمریکا، زمینه‌ها و عوامل مؤثر

آمریکا به‌موازات نزدیکی به دولت موقت به دنبال سامان‌دهی یک ائتلاف جدید در ایران به‌عنوان ایجاد زمینه‌های تثبیت اوضاع به نفع آمریکا و بازگشت مجدد آمریکا به ایران بوده است. می‌خواستند سفارت آمریکا زمان این ائتلاف را جلو بیندازد.

روند شکل‌گیری تصرف سفارت آمریکا در واقع حاصل تلاقی دو حادثه متفاوت ولی مهم شامل ملاقات مهندس بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت با برژینسکی، مشاور امنیت ملی کارتر رئیس‌جمهور آمریکا، در الجزایر و دیگری سفر شاه به آمریکا بود.

بازتاب حوادث یادشده در کنار روند تحولات سیاسی-امنیتی در کشور، منجر به تشدید نگرانی نسبت به بروز خطرات احتمالی برای انقلاب شده بود.

نام‌گذاری این اقدام به‌عنوان اشغال لانه جاسوسی و انقلاب دوم، بیانگر ماهیت و ابعاد گسترده این رخداد بزرگ تاریخی بود.

تماس دولت موقت با آمریکایی‌ها در چارچوب مناسبات دیپلماتیک دو کشور به مناسبت‌های مختلف انجام می‌شد.

بازتاب ملاقات بازرگان با برژینسکی در ۱۲ آبان سال ۱۳۵۸ که پیش‌تر بدان اشاره شد، با توجه به دیدگاه‌های موجود نسبت به سیاست‌های آمریکا در برابر ایران و برداشتی که نسبت به ماهیت سیاست‌های دولت موقت در برخورد با مسائل کشور از جمله رخدادهای امنیتی وجود داشت، احساس ناخوشایندی را در مورد شکل‌گیری روابط ایران و آمریکا به وجود آورد که آثار آن بلافاصله در تصرف سفارت آمریکا آشکار شد.

علاوه بر این حادثه و روندی که بر اثر توافق آمریکا با دولت موقت برای ارتقاء سطح مناسبات ایران و آمریکا در حال شکل‌گیری بود؛ پذیرش شاه توسط آمریکا نیز حادثه دیگری بود که خشم عمومی را در جامعه ایران برانگیخت و معضل شاه برای آمریکا، نیروهای انقلابی در ایران و آمریکا، معانی متفاوتی داشت.

شاه درعین‌حالی که واقعیات را پذیرفته بود ولی هنوز با نیم‌نگاهی به تجربه بازگشت به ایران پس از نهضت ملی نفت، در جریان کودتای ۲۸ مرداد توسط آمریکا و انگلیس و ضرورت درمان بیماری خود در یک محل مناسب، تمایل به سفر به آمریکا داشت و بر اساس روابط پیشین انتظار داشت آمریکایی‌ها برای پذیرش وی متعهدانه و نه بر اساس مصالح و منافع رفتار کنند.

متقابلاً نیروهای انقلابی در ایران در برابر حوادث و رخدادهای امنیتی نسبت به موجودیت نظام و انقلاب و نگرانی از تکرار تجربه کودتای ۲۸ مرداد و از طرفی ضرورت پی گیری اهداف انقلاب، با محاکمه شاه به‌عنوان نماد و سمبل استبداد و وابستگی، رفتار و مواضع شاه و سیاست‌های آمریکا در برابر شاه و نیروهای طرفدار شاه را با حساسیت ویژه‌ای پی گیری می‌کردند و لذا بازگشت شاه به آمریکا کاملاً واکنش برانگیز و نگران‌کننده بود.

آمریکا بر اساس ملاحظات دوران جنگ سرد، همچنان نگاه ویژه‌ای به ایران داشت. درحالی‌که از مخاطرات سقوط شاه و گسترش انقلاب در ایران و منطقه نگران بود. لذا ضمن ایجاد، حفظ و گسترش کانال‌های ارتباطی با دولت موقت، با ارتقا سطح ملاقات‌ها؛ نسبت به سرنوشت شاه نیز نمی‌توانست بی‌تفاوت باشد.

در آمریکا، معاون وزیر خارجه گفت: دولت موقت ایران از این واهمه دارد که مبادا طرفداران شاه با پشتیبانی ما، یک گروه ضدانقلابی تشکیل بدهند. ما نباید موقعیتی به وجود آوریم که این اتهامات را افزایش دهد. این توضیحات نشان می‌دهد، درک نسبتاً روشنی در آمریکا و در سفارت آمریکا در ایران نسبت به مسئله شاه و بازتاب و واکنش‌های پذیرش وی در داخل ایران و تناقض این اقدام باسیاست آمریکا برای نزدیکی به دولت موقت وجود داشته است.

ولی عوامل دیگری منجر به نادیده گرفتن این ملاحظات شد. احتمالاً امیدواری آمریکا به توانایی دولت موقت در مهار واکنش‌های احتمالی ناشی از پذیرش شاه، نقش مؤثری در اتخاذ این تصمیم داشته است. این اعتماد و امیدواری حاصل آزادسازی سفارت آمریکا پس از اشغال اولیه آن توسط گروه چریکهای فدایی خلق، به وسیله دولت موقت بود.

در عین حال در شهریور سال ۱۳۵۸، کاردار آمریکا در تهران، طی تلگرافی به ونس وزیر خارجه، استدلال کرد که نباید آمریکا به شاه اجازه دهد تا در شرایط فعلی، به دلیل احتمال تلاش برای گروگان‌گیری وارد آمریکا شود.

ولی آن‌گونه که کارتر توضیح می‌دهد، وقتی متقاعد شد، شاه سخت بیمار و نزدیک به مرگ است و تنها با امکانات پزشکی موجود در نیویورک، می‌توان راه نجاتی برای او فراهم نمود، با این امر موافقت کرد. درعین‌حال برای رفع نگرانی او از واکنش نسبت به این اقدام در ایران، تلاش‌هایی از سوی آمریکا برای تماس با دولت موقت انجام گرفت تا تأکید شود؛ مسئله اصلی بیماری شاه است و این اقدام معنای سیاسی ندارد.

تصرف سفارت آمریکا

سفارت آمریکا در تهران در آن زمان سایت مرکزی سیاسی- اطلاعاتی و امنیتی آمریکا در خاورمیانه و خلیج‌فارس محسوب می‌شد. سفارت آمریکا در تهران با داشتن ۱۴۰۰ کارمند، پیش از انقلاب بزرگ‌ترین سفارت خاورمیانه محسوب می‌شد.

این سفارت به‌مثابه شهری در قلب شهر تهران بود. شهرکی با سیستم آب و برقی جداگانه و با ذخیره غذایی بیش از یک سال. تعداد کل افراد شاغل داخل سفارت بالغ بر ۶۳ نفر بود که ۴۹ تن از آنان، آمریکایی بودند. این افراد شامل سطوح مختلفی از کارمندان سیا، کارمندان اداری، رنجرها و تفنگداران دریایی آمریکایی، خدمه و آشپز می‌شد.

برای آمریکا، داشتن سفارت در تهران بسیار حائز اهمیت بود. لذا باوجود آن‌که بر اثر سیاست‌های آمریکا در حمایت از شاه و یا پذیرش شاه به آمریکا نوعی نگرانی نسبت به جان کارمندان سفارت آمریکا وجود داشت ولی حتی در آستانه پذیرش شاه به آمریکا، دولت آمریکا این راه‌حل را نپذیرفت که سفارت‌خانه را از افراد خود خالی کند. حال‌آنکه سفارت آمریکا پیش‌ازاین، یک‌بار نیز تصرف‌شده بود و احتمالاً باید این ملاحظه موردتوجه آمریکایی‌ها قرار می‌گرفت.

ارزیابی آمریکایی‌ها از تحولات داخلی ایران این بود که رهبران جدید ایران هنوز کنترل خود را بر اوضاع تثبیت نکرده‌اند و ترکیب آینده باعث نگرانی است و به گفته ترنر، رئیس وقت سازمان سیا، در صورت ادامه بحران کنونی در ایران، گروه‌های چپ‌گرا حکومت این کشور را به دست خواهند گرفت.

وی افزود حکومت ایران بین دو قطب قرارگرفته است. از یک‌سو دولت بی‌طرف بازرگان و از سوی دیگر مذهبی‌های متعصب؛ وی بر این نظر بود که احتمال پیروزی چپ‌گرایان زیاد است.

مجدداً تحت شرایط جدید، اندیشه تصرف سفارت آمریکا به‌عنوان یک حرکت خودجوش دانشجویی در واکنش به سیاست‌های آمریکا علیه ایران در اوایل آبان سال ۱۳۵۸ شکل گرفت.

پیامدهای تصرف سفارت

انتشار خبر تصرف سفارت آمریکا (در 13 آبان 1358) و سپس حمایت امام از این اقدام، منجر به بازتاب وسیع در جامعه و حمایت و استقبال از این حرکت شد.

تجمع مردم در اطراف سفارت آمریکا و شور و هیجان بسیار زیادی که از خود نشان می‌دادند، زمینه‌های پیدایش شرایط جدید سیاسی- اجتماعی را در کشور فراهم کرد.

اعلام استعفای دولت موقت تنها یک روز پس از تصرف سفارت آمریکا، به‌منزله سقوط دولت موقت ارزیابی شد. امام تحت شرایط جدید، با استعفای دولت موقت موافقت و طی پیامی امور کشور را به شورای انقلاب واگذار کردند. در بخشی از پیام ایشان آمده بود:

لازم به ذکر است که با اتکا به خداوند متعال و اعتماد به قدرت ملت عظیم الشان، باید امور محوله را خصوصاً آنچه مربوط است به پاک‌سازی دستگاه‌های اداری و رفاه حال طبقات مستضعف بی‌خانمان، به‌طور انقلابی و قاطع عمل نمایند.

درحالی‌که تصور می‌شد، مدت تصرف سفارت آمریکا بین ۵ تا ۷ روز طول بکشد ولی به دلیل استقبال زیادی که صورت گرفت به‌ویژه با حمایت علنی امام، در برنامه‌ها تجدیدنظر شد. هرگز تصور نمی‌شد این اقدام اعتراض‌آمیز، چنین تأثیر عمیقی بر تاریخ سیاسی کشور و منطقه داشته باشد.

دانشجویان در اولین اطلاعیه با نام دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، هویت سیاسی جدیدی را در چارچوب تفکر و اندیشه امام مطرح کردند. در این اطلاعیه در مورد علت تصرف سفارت آمریکا نوشته شد:

اعتراض به آمریکا جهت پناه دادن و استفاده از شاه جنایتکاری که قاتل ده‌ها هزار زن و مرد به خون خفته در این مملکت است، اعتراض به آمریکا به علت فشار تبلیغاتی مسموم و انحصاری و کمک و حمایت از افراد ضدانقلابی علیه انقلاب اسلامی، اعتراض به آمریکاست به خاطر توطئه‌ها و دسیسه‌های ناجوانمردانه‌اش در مناطق مختلف کشور ما و نفوذ در ارگان‌های اجرایی کشور، اعتراض به آمریکا به دلیل نقش مخرب و خانمان برانداز خود در برابر رهایی خلق‌های منطقه از دام امپریالیسم که هزاران هزار انسان مومن و انقلابی را به خاک و خون می‌کشد.

پس از تصرف سفارت آمریکا، انگیزه‌های اولیه متأثر از روند حوادث و سایر ملاحظات تدریجاً تغییر کرد. دست‌یابی به اسناد موجود در سفارت آمریکا در این میان نقش بسیار مهمی داشت. اصغر زاده (از دانشجویان فعال در این واقعه) در این مورد می‌گوید:

من اگر به شما بگویم که قبل از حادثه سفارت آمریکا و حتی قبل از انقلاب، آمریکا قصد داشت پول‌های ایران را بلوکه کند، شما باور می‌کنید؟ ما سند آن را به دست آوردیم؛ یعنی بیش‌ازاندازه کاخ سفید در امور داخلی ایران، دخالت کرده بود. به نظر می رسید امنیت ما خیلی جدی به خطر افتاده بود... در اسناد کاملاً مشخص است که سفارت آمریکا تلاش‌های زیادی را برای نزدیک شدن به برخی روحانیون در قم و برخی ژنرال‌های نظامی برای ایجاد یک ائتلاف ضد حکومت ایران کرده بود و حتی یک دستور از واشنگتن صادرشده بود که ائتلاف میان بعضی از روحانیون و ژنرال‌های ایرانی طرفدار آمریکا را تسریع کنند؛ یعنی می‌خواستند سفارت آمریکا زمان این ائتلاف را جلو بیندازد.

این توضیح ناظر بر این معناست که آمریکا به‌موازات نزدیکی به دولت موقت به دنبال سامان‌دهی یک ائتلاف جدید در ایران به‌عنوان ایجاد زمینه‌های تثبیت اوضاع به نفع آمریکا و بازگشت مجدد آمریکا به ایران بوده است.

نظر به این‌که برای یک انقلاب، استقرار نظام جدید با تکیه ‌بر مؤلفه‌های درونی بیشتر از سایر ملاحظات ازجمله مناسبات خارجی اهمیت دارد، می‌توان نتیجه گرفت درمجموع تصرف سفارت آمریکا، پیامدهای مثبت و اساسی در تثبیت انقلاب و نظام برآمده از انقلاب داشت.»

منبع:

فصلنامه تخصصی نگین ایران (شماره ۱۰)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، پاییز ۱۳۸۳، صفحات ۴۸، ۵۰، ۵۱، ۵۲، ۵۳، ۵۴، ۵۵، ۵۶، ۵۷