در زمستان 59 چه گذشت؟ / پیشنهاد جدید برای آتش بس؛ دو شکست در یک هفته!

زمستان سال 1359 در شرایطی آغاز گشت که به دلیل عدم توفیق در دو عملیات مهر و آبان، جبهه ها با رکود مواجه بود.

تاریخ هر کشور مجموعه‌ای از روزها و ایامی است که بر آن گذشته و اکنون برای مردمان آن سرزمین به‌منزله هویت انسان‌های کنونی و سرگذشت افرادی است که از خود اثری چه مثبت و چه منفی بر جای گذاشته‌اند. در این میان آنچه بر مردم سرزمین ایران اسلامی گذشته سرشار از روزها و ایامی است که اتفاقات گوناگونی در آن رخ‌داده است. ازجمله انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و صدها اتفاق دیگر که بیان هر یک ماه‌ها و حتی سال‌ها طول می‌کشد. بر آن شدیم از سال 1359 و شروع جنگ تحمیلی اتفاقات مهمی که بر سرزمین ایران اسلامی گذشته است به‌صورت فصلی و مختصر بیان کنیم. در پایان منابع استفاده‌شده برای این مطالب برای مخاطبان ارائه‌شده است. این پژوهش توسط سجاد نخعی؛ پژوهشگر تاریخ جنگ انجام شده است که در ادامه می خوانیم:

زمستان سال 1359 در شرایطی آغاز گشت که به دلیل عدم توفیق در دو عملیات مهر و آبان، جبهه ها با رکود مواجه بود. این امر در شرایطی که عراق در خاک ایران حضور داشت، از نظر افکار عمومی مردم ایران مورد قبول نبود. بخصوص آنکه نیروهای مردمی به همراه سپاه و نیروهایی از ارتش توانسته بودند ارتش بعثی را زمین گیر کرده و در مواردی ضربات مهمی به دشمن وارد کرده بودند. با توجه به این امر ارتش جمهوری اسلامی ایران زیر نظر بنی صدر به عنوان فرمانده کل قوا دو عملیات نصر و توکل را در دی ماه انجام داد که هر دو به شکست انجامید. شکست بنی صدر در آزادسازی مناطق اشغال شده و ناامیدی وی از دست یابی به این هدف، باعث شد وی برای رسیدن به منویات خود، جدال در صحنه سیاسی کشور را افزایش دهد که اوج ماجرا به واقعه 14 اسفند دانشگاه تهران منجر و باعث شد مسئله جنگ به نوعی به حاشیه برود. از طرفی این اتفاقات سبب امیدواری دشمن به حفظ مناطق اشغالی شد و رژیم بعث عراق از موضع قدرت به تعیین شرط برای خاتمه جنگ پرداخت، از جمله طه یاسین رمضان معاون نخست وزیر عراق در مصاحبه با روزنامه الثوره ارگان حزب حاکم بعث عراق درباره پایان جنگ چنین گفت: «ما بر این نکته تأکید می کنیم که جنگ پایان نمی یابد مگر این که رژیم حاکم بر ایران به طور کلی منهدم شود.» ¹ رفت و آمدهای هیئت های صلح نیز در همین راستا صورت می گرفت. در زیر به مهمترین اتفاقات رخ داده در سه ماه پایانی سال 1359 اشاره می شود.

عملیات نصر، اشغال مجدد هویزه 

عملیات نصر (هویزه) در تاریخ 15 دی 1359 با هدف آزادسازی غرب کارون از جمله خرمشهر و تأمین مرز و عبور از آن و تعقیب دشمن به سمت بصره در منطقه جنوب اهواز با طراحی و فرماندهی ستاد مشترک ارتش انجام شد. در این عملیات نیروهایی از سپاه و تعدادی از دانشجویان پیرو خط امام نیز به عنوان نیروهای خط اول شرکت داشتند. هرچند در مرحله اول عملیات موفقیت هایی حاصل شد و حتی تعداد 800 نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمدند، اما در مرحله دوم (16 دی) ارتش بعث با حمله به مواضع نیروهای ایران با عقب راندن این نیروها ضمن آنکه توانست تانک های رها شده و سالم خود را که در همین عملیات از دست داده بود بازپس بگیرد، بلکه 130 تانک ارتش ایران را نیز به غنیمت گرفت. عقب نشینی بی برنامه نیروهای خودی و عدم آگاهی به موقع نیروهای خط اول که مشغول نبرد بودند، از موضوع عقب نشینی سبب محاصره آنان و به شهادت رسیدن 140 تن نفر از جمله حسین علم الهدی شد. همچنین با شکست این عملیات، ارتش بعث که توسط نیروهای مردمی از هویزه بیرون رانده شده بود بار دیگر این سهر را اشغال و با خاک یکسان کرد. ²

عملیات توکل، دومین شکست در یک هفته

عملیات توکل در 20 دی 1359 با هدف شکست حصر آبادان، آزادسازی مناطق اشغالی شرق کارون و تعقیب دشمن تا مرز شلمچه در منطقه عمومی آبادان با طرح ریزی و فرماندهی ستاد اروند ارتش انجام شد. این عملیات به دلیل عدم توجه به توان خودی و استعداد دشمن و وسعت منطقه موفقیتی به دست نیاورد و در همان مراحل اول متوقف شد. پس از شکست در این عملیات تا عزل بنی صدر از فرماندهی کل قوا عملیات بزرگ دیگری انجام نشد. ³

عملیات های محدود چشم اندازی از موفقیت

شکست عملیات توکل که چهارمین عملیات آزادسازی ارتش زیر نظر بنی صدر بود، سبب شد بنی صدر برای رسیدن به اهدافش، توجه اش را از جبهه های جنگ متوجه جبهه سیاسی داخلی کند. از طرفی موفقیت هایی که نیروهای خودی در عملیات های کوچک به دست آورده بودند دلیل دیگری شد تا دست نیروهای انقلابی برای نقش آفرینی هر چند حداقلی باز شود. در این مرحله با پر رنگ شدن نقش نیروهای مردمی، سپاه و بخشی از ارتش که به همکاری با این نیروها معتقد بود، نیروهای خودی به طراحی عملیات های محدود روی آوردند. تعدادی از این عملیات ها به شرح زیر است:

1ـ عملیات «ضربت ذوالفقار» که با فرماندهی ارتش و با مشارکت نیروهای عشایر و سپاه ایلام و قزوین در تاریخ 19/10/1359 آغاز و در تاریخ 20/11/1359 به اتمام رسید و منجر به آزادی ارتفاعات کله قندی، 620، 525 و 540 شد.

2ـ عملیات «شهید فرجیان زاده» در منطقه مهران در تاریخ 26/11/1359 به فرماندهی سپاه انجام و ارتفاعات ذیل آزاد شد.

3ـ عملیات «کلینه» در منطقه دشت ذهاب در تاریخ 14/12/1359 به فرماندهی سپاه که منجر به آزادی روستای کلینه و منطقه آن شد.

4ـ عملیات «چغالوند» در منطقه گیلان غرب در تاریخ 24/12/1359 با ترکیبی از نیروهای سپاه و ژاندارمری انجام و ارتفاعات چغالوند آزاد شد.

5ـ عملیات «امام مهدی^(عج)» در غرب سوسنگرد در تاریخ 26/12/1359 به فرماندهی سپاه که منجر به پاکسازی منطقه غرب سوسنگرد شد. ⁴

پیشنهاد جدید برای آتش بس

در 28 دی 1359 اولاف پالمه به عنوان نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل پس از سفر به عراق، به ایران آمد. وی در این سفر سه اصل "منع کاربرد زور برای تسلط بر زمین های دیگران"، "عدم مداخله در امور داخلی دیگران" و "آزادی کشتیرانی در خلیج فارس و آب های بین المللی" را مبنای طرح خود برای آتش بس بین ایران و عراق عنوان کرد، اما حاضر به قبول محکوم کردن عراق به دلیل تجاوز به خاک ایران نشد. پالمه به مقامات ایران گفت که صدام در دام افتاده و برای بیرون رفتن از این دام بهانه و امتیازی از ما می خواهد که پیش ملتش رو سفید باشد. این در حالی بود که ایران از قبل اعلام کرده بود تا ارتش بعث عراق در خاک ایران است حاضر به هیچ گونه مذاکره ای نخواهد بود. ⁵

سفر هیئت صلح سازمان کنفرانس اسلامی به ایران

در 9 اسفند 1359 هیئتی که در اجلاس سران کشورهای اسلامی در طائف برای میانجی گری بین ایران و عراق انتخاب شده بود (ایران به دلیل حضور صدام در این اجلاس شرکت نکرد) به ایران آمد. اعضای این هیئت را رؤسای جمهور کشورهای گینه، پاکستان، بنگلادش و گامبیا، تخست وزیر ترکیه، وزرای خارجه کشورهای سنگال، بنگلادش، مالزی، پاکستان و ترکیه به همراه یاسر عرفات و حبیب شطی دبیرکل کنفرانس تشکیل می دادند. این هیئت همان روز با اعضای شورای عالی دفاع دیدار کرد. شورا در این دیدار شرایط ایران را برای قبول آتش بس و صلح چنین ذکر کرد:

1ـ تشخیص و تنبیه متجاوز 2ـ پذیرش آتش بس پس از خروج متجاوز از خاک ایران 3ـ اعلام پذیرش عملی معاهده 1975 الجزایر از سوی عراق⁶

این هیئت همچنین روز بعد با امام خمینی (ره) ملاقات کرد. امام در این ملاقات خطاب به هیئت کنفرانس اسلامی چنین گفتند: «شما اگر بخواهيد به اسلام فكر كنيد، بايد آيات قرآن را منشأ قرار بدهيد؛ همان طورى كه دستور داده آيه قرآن كه چنانچه يك طايفه‏اى از مسلمين- بر فرض اينكه مسلم باشند اينها- يك طايفه‏اى از مسلمين به طايفه‏اى ديگر هجوم بكند، بر همه مسلمين واجب است كه با او قتال كنند. ⁷ شما به همين يك واجب الهى عمل بكنيد. ما بيشتر از شما توقعى نداريم. شما به همين يك واجب كه خدا امر فرموده است به شما و به همه مسلمين كه چنانچه يك طايفه‏اى از مسلمين به طايفه ديگر تجاوز كرد بايد با او مقاتله كنيد ... شما اگر مأموريتى داريد براى اينكه اين آتش جنگ را بخوابانيد- كه آن هم آمال همه مسلمين است- بايد متجاوز را به پاى ميز محاكمه بكشيد، و متجاوز را تأديب كنيد؛ افرادى [از آنها] كه در مملكت ما هستند به كنار بفرستيد و از صدام بخواهيد، تحكيم كنيد بر او كه از كشور ما برود بيرون و لشكر او از تجاوز دست بردارد. بعد از اينكه از تجاوز دست برداشت، يك هيأت بين المللى در اينجا باشد؛ آن هيأت بين المللى كه در يك جايى تشكيل شد، رسيدگى كنند به جناياتى كه شده است؛ اگر ما جنايتكار هستيم، ما را تأديب كنند. و اگر صدام جنايتكار است، صدام را تأديب كنند. اين طريقه اسلام است.» ⁸

این هیئت پس از شنیدن نقطه نظرات ایران، به بغداد و سپس به طائف سفر کرد و در تاریخ 13 اسفند 1359 مجددا با یک طرح مکتوب به ایران آمد. این طرح در 15 اسفند 1359 در شورای عالی دفاع بررسی شد و به دلیل اینکه به هیچ کدام از نظرات ایران از جمله مسئله خروج متجاوز توجهی نشده بود مورد پذیرش قرار نگرفت. ⁹

بیانیه الجزایر و آزادی گروگان های امریکایی

پس از مصوبه مجلس درباره شرایط آزادی گروگان ها، از آنجا که دولت ایران هنوز فاقد وزیر خارجه بود، بهزاد نبوی از طرف محمدعلی رجایی نخست وزیر مأمور پیگیری این مسئله شد. به دلیل مصوبه مجلس مبنی بر منع مذاکره مستقیم با آمریکا، دولت الجزایر که حافظ منافع ایران در امریکا بود به عنوان میانجی بین دولت های ایران و امریکا تعیین شد. سرانجام در روز 29 دی 1359 با امضای اسنادی که به بیانیه الجزایر معروف شد دو طرف بر سر نحوه آزادی گروگان های امریکایی به توافق رسیدند. به این ترتیب گروگان های آمریکایی پس از 444 روز، و در آخرین روزهای ریاست جمهوری کارتر و قبل از به قدرت رسیدن ریگان، ایران را در روز 30 دی 1359ترک کردند. ¹⁰

حادثه 14 اسفند دانشگاه تهران

به رغم آنکه کشور درگیر جنگ بود مناقشات جناح های سیاسی در ایران روز به روز در حال افزایش بود. در این میان بنی صدر به عنوان رئیس جمهور و فرمانده کل قوا پس از ناکامی در جبهه های جنگ، توجه خود را از جبهه ها به سمت صحنه سیاسی داخلی معطوف کرد و تقابل خود را با نخست وزیر و دولت و مجلس افزایش داد. نزدیک شدن سازمان مجاهدین خلق (منافقین) به بنی صدر و حامیانش نیز او را در این تقابل مصمم تر کرده بود. در روز 14 اسفند 1359 مراسمی به مناسبت فوت دکتر محمد مصدق در دانشگاه تهران با مشارکت سازمان مجاهدین خلق (منافقین)، جبهه ملی و نهضت آزادی برگزار شد و بنی صدر در آن به سخنرانی پرداخت. سخنان تحریک آمیز وی بر علیه نهادهای انقلابی، دولت، مجلس و حزب جمهوری اسلامی و در شرایطی که نیروهای سازمان مجاهدین خلق (منافقین) به عنوان حمایت از وی به مردم هوادار انقلاب و نظام حمله کرده و به ضرب و شتم آنان مشغول بودند، باعث شد جو ملتهب جامعه بیش از پیش افزایش یابد. ¹¹

تشدید منازعات جناحی و سیاسی سبب شد دشمن بعثی نیز نسبت به ادامه اشغال سرزمین ایران امیدوار شود و حتی از موضع خود درباره آتش بس نیز عدول کند. صدام حسین رئیس جمهور عراق پس اتفاقات 14 اسفند دانشگاه تهران در مصاحبه ای مناطق اشغالی را مرزهای حقیقی عراق دانست و گفت: «موضوعی که آن ها باید درک کنند، این است که راه ادامه جنگ و سخن از عقب راندن نیروهای عراقی از مواضع به دست آمده با اتکا به قدرت، مسئله ای غیر ممکن هست. ... اگر می‌خواهید نظر ما را بدانید باید بگویم ترجیح می دهیم در حالی که جنگ ادامه دارد با ایرانیان به قصد رسیدن به توافق به مذاکره بنشینیم. زمانی که به توافق دست یابیم می گوییم جنگ خاتمه یابد.» ¹²

تلاش امام برای حل اختلافات و منازعات سیاسی

با بالا گرفتن منازعات سیاسی در کشور و اختلافات مقامات کشوری که عملاً مسئله جنگ و اشغال ایران را به حاشیه رانده بود، امام خمینی در 25 اسفند 1359 آقایان سیدمحمد بهشتی، سیدعلی خامنه ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، ابوالحسن بنی صدر، عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمدعلی رجایی و مهدی بازرگان را به جماران فرا خواندند تا درباره اختلافات به وجود آمده گفت و گو شود. در این جلسه که چندین ساعت به طول انجامید، افراد حاضر نظرات خود و دلایل اختلافات را بیان کردند. در پایان نیز مقرر شد اگر مطلب ناگفته‌ای باقی مانده، به صورت کتبی نوشته شود و از طریق سیداحمد خمینی به دست امام برسانند. ¹³

پس از پایان این جلسه امام پیامی ده ماده ای را خطاب به ملت ایران و مسئولان کشور صادر کردند.:

«بسم اللَّه الرحمن الرحيم‏

به اطلاع عموم مى‏‌رساند براى صيانت كشور و جمهورى اسلامى در اين موقع حساس و براى حفظ مصالح اسلام و مسلمين مطالب زير ابلاغ مى‌‏شود:

1- معيار در اعمال نهادها قانون اساسى است و تخلف از آن براى هيچ كس چه متصديان امور كشورى و لشكرى و چه اشخاص عادى جايز نيست و متخلف به مردم معرفى مى‌‏شود و مورد مؤاخذه قرار مى‏‌گيرد. بنا بر اين، دخالت هر يك از مقامات در امور مربوط به مقامات ديگر بر خلاف قانون است و دخالت‌‏كننده به مردم معرفى مى‏‌گردد.

2- مقامات فعلى، رياست جمهورى، دولت، رياست ديوان عالى، دادستانى كل كشور، مجلس شوراى اسلامى، شوراى نگهبان، قانونى مىباشند و كسى حق ندارد در مصاحبه‌‏ها و نطق‌ها و رسانه‏‌ها به يكى از اين مقامات توهين و يا آنان را تضعيف نمايد؛ و متخلف به ملت معرفى و مورد مؤاخذه قرار می‏‌گيرد.

3- به همان نحو كه آقاى رئيس جمهور را به فرماندهى كل قوا منصوب نمودم، بايد ايشان را به اين مقام بشناسند و فرماندهان قواى مسلح از ايشان بر طبق مقررات اطاعت كنند.

4- شوراى دفاع به نحوى كه در قانون اساسى است، مأمور مى‏شود و نمايندگان اين جانب آقاى خامنه‏‌اى و آقاى چمران مىباشند.

5- مسائل دفاع در شورا مطرح و رسيدگى مى‌‏شود و پس از تصويب، تصميم در اجرا با فرماندهى كل قواست و قواى مسلح بايد اوامر ايشان را اجرا نمايند.

6- براى رسيدگى به شكايات نسبت به مسائل جنگ و ساير مسائل مورد اختلاف بين مقامات جمهورى اسلامى، هيئتى تعيين خواهد شد مركب از يك نماينده از طرف رئيس جمهور و يكى از طرف ديگر و يكى از سوى اين جانب كه كوشش در حل شكايات نمايند و رأى اكثريت هيأت مذكور معتبر است؛ و در صورت تخلف يكى از مقامات، بايد متخلف را به مردم معرفى كنند و مورد مؤاخذه قرار گيرد.

7- چون در سخنراني هاى رئيس جمهور، نخست وزير، رئيس ديوان عالى كشور، رئيس مجلس شوراى اسلامى، گروه هاى منحرف و مخالف با جمهورى اسلامى توطئه كرده و موجب فساد مى‏شوند، اينان تا پايان جنگ تحميلى سخنرانى نكنند. مصاحبه‏‌هاى سالم و سازنده و ارشادى مانع ندارد.

8- از آنجا كه روزنامه‏‌ها و راديو تلويزيون عاملى مهم براى ارشاد يا تفرقه و نفاق هستند، هيأت سه نفرى فوق، آن‌ها را دقيقاً مورد بررسى قرار می‏دهند و در صورتى كه دو نفر از هيأت مذكور، آن‌ها را مضر تشخيص دهند، مراتب را به مردم ابلاغ و به دادستانى كل كشور اطلاع مىدهند تا به وظيفه قانونى عمل كند.

9- اكيداً از مقامات رسمى خواستارم تا با كمك يكديگر مشكلات كشور را حل نمايند و برادرانه با يكديگر همكارى نمايند.

10- ائمه جمعه و جماعات- ايّدهم اللَّه تعالى- در خطبه‏‌ها و منابر و ساير گويندگان كوشش فرمايند كه آرامش در كشور برقرار باشد و از هر سخنى كه موجب نگرانى مردم و تفرقه شود خوددارى نمايند و مردم را در پشتيبانى از ملت و تمام ارگان هاى جمهورى اسلامى و نهادهاى انقلابى و قواى مسلح و مردمى تشويق فرمايند. و السلام.

روح اللَّه الموسوي الخمينى‏»¹⁴

دیگر وقایع زمستان 1359

جنگ:

ـ پاکسازی تنگه حاجیان

ـ دفع تهاجم عراق به میمک

ـ شکست حمله عراق به ارتفاعات ایلام 

ـ جلوگیری از پیشروی عراق در نوسود

ـ دفع حمله عراق به دهلران پس از تصرف چند ساعته شهر

ـ حمله هلی‌کوپترهای هوانیروز به مواضع عراق در غرب، 12 تانک و 5 قبضه توپ منهدم شد

ـ بازدید ملک حسین و صدام از جبهه‌‏های غرب ایران

حوادث غرب کشور:

ـ درگیرهای متعدد در شهر مهاباد؛ حمله به ستون ارتش؛ بیرون راندن نیروهای مسلح غیرقانونی از شهر توسط سپاه

ـ دفع حمله نیروهای حزب دمکرات به سقز، بوکان و بانه

ـ دفع حملات مهاجمین به مناطقی در آذربایجان غربی

ـ تلگراف تعدادی از واحدهای سپاه مستقر در مناطق کردنشین به امام و اعتراض به برکناری سرهنگ صیاد شیرازی از فرماندهی عملیات غرب کشور

تنش های سیاسی در داخل:

ـ انتقاد بنی‌‏صدر از دولت درباره آزادی گروگان‌‏ها؛ مخالفت حسن آیت با آزادی گروگان‌ها، تشنج در مجلس هنگام نطق آیت

ـ سخنرانی بنی‏‌صدر در جیرفت و متهم کردن جناح مقابل به استبداد

ـ سخنرانی بنی‌‏صدر در مراسم 22 بهمن و متهم کردن جناح مقابل به دیکتاتوری؛ بهشتی: فعلاً سکوت می‏‌کنیم.

ـ نامه سران حزب جمهوری اسلامی به امام درباره بنی‌‏صدر؛ نامه آقای بهشتی به امام درباره اختلافات مسئولان

ـ اعتراض‌ها به حوداث دانشگاه تهران، تعطیلی بازارهای تهران، قم، تبریز، دامغان، یزد، اهواز و کاشان

ـ پاسخ امام به تلگرام آیت‏‌الله گلپایگانی درباره حادثه14 اسفند: اطمینان می‌دهم با این گونه مخالفت‌ها با اسلام برخورد شدید خواهد شد.

ـ بنی‌‏صدر، رجایی، بهشتی و هاشمی را دعوت به مناظره کرد؛ پاسخ رجایی، بهشتی و هاشمی به درخواست مناظره بنی‌‏صدر

ـ اختلاف بنی ‏صدر با رجایی برای تکمیل کابینه؛ طرح دو فوریتی مجلس برای تعیین سرپرست برای وزارتخانه‌‏های بی‏‌وزیر؛ اعتراض بنی‌‏صدر به این طرح: این طرح عواقب خطرناکی دارد؛ خروج بازرگان و همراهانش از جلسه بررسی طرح دو فوریتی تعین سرپرست و از رسمیت افتادن مجلس، هاشمی: این چند نفر حق همه ملت را ضایع می‌‏کنند؛ تصویب طرح مجلس در روز بعد

ـ معرفی وزاری بازرگانی و اقتصاد به مجلس و رای اعتماد مجلس به آن‌ها، وزارت خارجه بدون وزیر ماند.

ـ امام در سخنرانی‌‌های خود توصیه به وحدت و عدم تفرقه می‌‏کنند: این اختلافات موجب شکست در جنگ می‏‌شود.

سیاست خارجی:

ـ قطع روابط ایران با اردن و مراکش

ـ لغو تحریم کشورهای بازار مشترک اروپا، اتریش و ژاپن پس از آزادی گروگان‌ها

ـ حضور ایران در کنفرانس وزیران خارجه جنبش عدم تعهد در دهلی با سرپرستی بهزاد نبوی وزیر مشاور در امور اجرایی در غیاب وزیر خارجه

بین الملل:

ـ برگزاری کنفرانس وزیران خارجه جنبش عدم تعهد در دهلی نو

ـ تعیین عراق به عنوان میزبان بعدی سران جنبش عدم تعهد

ـ تشکیل کمیته صلح در جنبش عدم تعهد

ـ سفر کمیته صلح در جنبش عدم تعهد به ایران و عراق

ـ تشکیل شورای همکاری خلیج فارس با حضور کشورهای عربستان، امارات، بحرین، عمان، کویت و قطر

ـ ریگان به عنوان رئیس‌جمهور جدید امریکا سوگند یاد کرد

ـ ریگان رئیس‌جمهور امریکا اعلام کرد به متن توافق الجزایر که کارتر آن را امضا کرده، پایبند است.

1. جنگ بازیابی ثبات محمد درودیان چاپ پنجم ص 120
2. اطلس جنگ ایران و عراق فشرده نبرهای زمینی ص 32 وـ تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق حسین علایی ج اول ص298ـ302
3. اطلس جنگ ایران و عراق فشرده نبرهای زمینی ص 32 وـ جنگ بازیابی ثبات محمد درودیان چاپ پنجم ص 114ـ116
4. اطلس جنگ ایران و عراق فشرده نبردهای زمینی ص 35 وـ جنگ بازیابی ثبات محمد درودیان چاپ پنجم ص 139ـ140 وـ گزارشی کوتاه محسن رشید ص 34ـ36
5. تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق حسین علایی ج اول ص 306 وـ انقلاب در بحران خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 59 ص 340 ـ 341
6. تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق حسین علایی ج اول ص 311
7. اشاره است به آيه 9 از سوره حجرات
8. صحیفه امام جلد 14 ص 164ـ 165
9. انقلاب در بحران خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 59 ص 382
10. اطلاعات 80 سال جلد دوم ص 396ـ397 وـ انقلاب در بحران خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 59 ص 343ـ345
11. اطلاعات 80 سال جلد دوم ص 400ـ401 وـ تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق حسین علایی ج اول ص 316
12. جنگ بازیابی ثبات محمد درودیان چاپ پنجم ص 124
13. انقلاب در بحران خاطرات هاشمی رفسنجانی سال 59 ص 414
14. صحیفه امام جلد 14 ص 201ـ 202