عمليات كربلاي پنج، 15 روز پس از عمليات كربلاي 4 آغاز شد و توانست ضربه محکمی به ماشین جنگی دشمن وارد کند و در تعیین سرنوشت جنگ تأثیر بسزایی داشته باشد.
به گزارش تارنمای مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، دوران هشت سال دفاع مقدس از بارزترين مقاطع تاریخی اين مرزوبوم است. مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس با عهده‌دار شدن رسالتی تاريخي و به‌منظور ثبت و ضبط وقایع صحنه نبرد، تاریخ‌نگاری میدانی در جبهه‌ها را آغاز کرد و در این زمینه هزاران ساعت صوت و صدها هزار سند و مدرک از عملیات‌های مختلف جمع‌آوری کرده است و اکنون بزرگ‌ترین گنجینه اسنادی دست اول از دوران حماسه را در اختیار دارد. همچنین این مرکز در طول سه دهه بعد از خاتمه جنگ کوشید با به‌کارگیری پژوهشگران و نویسندگان توانمند در حوزه دفاع مقدس و با بهره‌گيري از اسناد، مدارك و منابع بي‌نظيري كه راويان و محققان اين مركز در طول دفاع مقدس جمع‌آوري كرده‌اند، ابعاد مختلف این حادثه تاریخی را به تصویر بکشد.
بي‌ترديد اخبار، گزارش‌ها، آمار و اطلاعات معتبر و موثقي كه از مراكز طرح‌ريزي، هدايت و فرماندهي عمليات‌ها و همچنین ميدان‌هاي نبرد و صحنه‌هاي درگيري به همت راویان یگان‌ها و قرارگاه‌ها جمع‌آوري گرديده است بر غناي آثار مركز افزوده است و زواياي مختلف و تاريك جنگ را با هدف آگاه‌سازي مخاطبان خود و افكار عمومي روشن مي‌کند. مركز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس تاكنون آثار متعدد و کم‌نظیری درباره وقايع جنگ منتشر کرده است که عبارت‌اند از: «روزشمار جنگ»، «کتب نبردی»، «اطلس‌های یگانی، عملیاتی و موضوعی»، «کتب تاریخ شفاهی»، «کتب اسنادی»، «بروشورها و نقشه‌های راهنما» و همچنین فصلنامه‌های تخصصی. هدف مهم مرکز از انتشار این مکتوبات و آثار پژوهشی، دسترسي آسان‌تر محققان به منابع تخصصی جنگ و آشنايي بيشتر آنان با وقایع و رخدادهای صحنه نبرد میباشد.
عملیات کربلای 4 و همچنین عملیات کربلای 5 ازجمله عملیات‌های حساس و مهمی هستند که در دی‌ماه سال 1365 توسط نیروهای ایرانی انجام شد. در این راستا مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با توجه به اسناد و مدارک مکتوب و صوتی که در اختیار دارد، اقدام به نشر کتاب‌هایی در حوزه‌های مختلفی کرده است تا پژوهشگران با مطالعه این آثار بتوانند با حقایق وقایع و رویدادهایی که در این دو عملیات اتفاق افتاده آشنا شوند. در ادامه گزارشی مختصر از دو عملیات کربلای 4 و 5 برگرفته از آثار مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس ارائه می‌گردد:
اشاره‌ای کوتاه به عملیات کربلای ۴
حساسیت یا هوشیاری دشمن؟
در مورد این عملیات سؤال‌های مختلفی مطرح شده است که به برخی مسائل و ابهامات دامن می‌زند. گفته شده است این عملیات از قبل لو رفته بود و فرماندهان برای اجرای آن تدبیری نیندیشیده بودند. به همین دلیل نیروهای خودی متحمل تلفات بسیاری شدند. لازم است در این زمینه به نکاتی اشاره شود بر اساس جمع‌بندی فرماندهی کل سپاه از اقدامات دشمن در منطقه و همچنین اطلاعاتی که از مجاری مختلف دراین‌باره به ایشان می‌رسید،[1] احتمال هوشیاری دشمن ضعیف بود اما دغدغه این موضوع وجود داشت.[2]
مرحوم سردار علی‌اصغر زارعی مسئول جنگ الکترونیک سپاه در عملیات کربلای ۴ در این زمینه چنین گفته است: «آنچه ما در عملیات کربلای ۴ از طریق مخابرات و ارتباطات از دشمن دریافت کردیم، این بود که تا قبل از شروع حمله هیچ‌گونه اطلاعاتی مبنی بر اینکه عملیات کربلای ۴ لو رفته باشد، وجود نداشت. ما به‌طور روزانه، فرکانس‌هایی را رهگیری می‌کردیم و به واحد اطلاعات گزارش می‌دادیم. ما آن‌ها را شنود می‌کردیم و اطلاعات به‌دست‌آمده را پیاده می‌کردیم و می‌فرستادیم، اما تا زمان شروع عملیات از اطلاعات به‌دست‌آمده موضوعی که حاکی از لو رفتن عملیات باشد، مشاهده نکردیم.[3]»
اهمیت و جایگاه اصل غافلگیری در عملیات‌های دوران دفاع مقدس:
با وجود توانمندی ویژه ارتش عراق در استراق سمع و امکان بهره‌گیری از اطلاعات ماهواره‌های جاسوسی، امکان نداشت یگان‌های بیشماری جابه‌جا شوند و دشمن هوشیار نشود. به‌جز دو سه عملیات، همه عملیات‌های دوران دفاع مقدس بدون غافلگیری انجام شدند؛ ازجمله عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس که با وجود هشیاری دشمن، به موفقیت انجامید.
عوامل گوناگونی ازجمله غافلگیری دشمن در دستیابی به اهداف و پیروزی در عملیات‌ها مؤثر بوده‌اند، اما همه موفقیت‌ها متکی به یک اصل نبود. توان فرماندهان در طرحریزی، انعطاف‌پذیری آنان در تغییر مانور در حین عملیات و قدرت فرماندهی از دیگر عواملی بودند که پیروزی بسیاری از عملیات‌ها و تحقق اهداف مدنظر را با وجود هشیاری دشمن در پی داشتند.
پیچیدگی زمین منطقه عملیات
پیروزی در نبردها به عوامل گوناگونی بستگی دارد. در عملیات کربلای ۴ علاوه بر هوشیاری دشمن، پیچیدگی زمین منطقه عملیات دلیل اصلی عدم‌الفتح بود. «در سراسر خطوط درگیری با دشمن در منطقه شرق بصره، استحکامات محور شلمچه منحصربه‌فرد بود. دشمن ابتدا با رها کردن آب و ایجاد موانع، میدان‌های مین، کمین و ... محیط امنی برای خود ایجاد کرده بود. اولین خط پدافندی دشمن که بعدازآن، موانع بزرگی احداث شده بود، دژی بود به ارتفاع ۴ متر و عرض ۱۵ متر. در میان دژ و در طول آن کانالی حفر شده بود که در یک سمت آن سنگر‌های بتونی برای استراحت نیرو و در طرف مقابل، سنگر‌های دیده‌بانی و تیربار مهمات آماده و سنگر‌های تانک تعبیه شده بود. در پشت خط اول، چند موضع هلالی‌شکل احداث شده بود که قطر هر یک حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر و ارتفاع آن‌ها ۵ تا ۶ متر بود...»[4]
قدرت بالای تصمیم‌گیری و حفظ عمده قوا
اجرای عملیات کربلای ۴ در مرحله اول با توجه به موانع موجود، در همان ساعت‌های آغازین متوقف شد. در این عملیات از ۲6۰ گردان عملیاتی سپاهیان حضرت محمد (ص)، تنها 6۰ گردان وارد عمل شدند.[5]
تدبیر و قدرت فرماندهی جنگ سبب شد در ساعات اولیه و در حداقل زمان ممکن، عملیات کربلای ۴ متوقف شود و عملیات گسترده کربلای ۵ در کمتر از ۲ هفته با غافلگیری کامل عراق انجام گردد؛ بنابراین عملیات موفق و سرنوشت‌ساز کربلای ۵ از دل عملیات کربلای ۴ بیرون آمد.
آمار شهدای عملیات کربلای 4
برخلاف تبلیغات برخی رسانه‌های خارجی، آمار شهدای عملیات کربلای ۴ بر اساس اسناد موجود، 985 نفر است.[6] لازم است ذکر شود آمار مذکور مربوط به صحنه نبرد عملیات کربلای 4 میباشد و آمار شهدا در سایر جبهه‌های جنگ و جنگ شهرها و... را شامل نمی‌شود.
عملیات کربلای 5
طرحریزی و اجرای بهنگام:
توقف عمليات كربلاي 4 را می‌توان اوج هنرنمایی فرماندهی دانست، چراکه با این تصمیم به‌موقع علاوه بر حفظ عمده قوا، امکان اجرای عملیات گسترده کربلای 5 در فاصله‌ای کوتاه فراهم شد. از 260 گردان آماده برای عملیات کربلای 4، فقط 60 گردان به کار گرفته شدند و بقیه نیروها برای اجرای یک نبرد سرنوشت‌ساز، دست‌نخورده باقی ماندند.[7] بدین ترتیب، عمليات كربلاي پنج، 15 روز پس از عمليات كربلاي 4 آغاز شد و توانست ضربه محکمی به ماشین جنگی دشمن وارد کند و در تعیین سرنوشت جنگ تأثیر بسزایی داشته باشد. همچنین مقاومت و جنگندگي کم‌نظیر رزمندگان اسلام در شرايط بسیار سخت منطقه نبرد و موفقیت آنان در شکستن و انهدام دژهاي مستحكم دشمن، يكي از بزرگ‌ترين نبردهاي دوران جنگ تحميلي را اجرا شد.
حفظ برتری ایران با اجرای به‌موقع عملیات کربلای 5:
دشمن پس از عمليات كربلاي 4، درصدد برآمد ابتكار عمل را به دست بگیرد و از فرصت به‌دست‌آمده بهره‌برداري كند. او با تشديد حملات هوايي و ادامه جنگ شهرها و تلاش براي بازپس‌گيري فاو، کوشید موازنه قوا را به‌طور كامل به نفع خود تغيير دهند، اما طرحریزی و اجرای سریع عملیات کربلای 5 بار دیگر ایران را در شرایط برتر نگه داشت و کشورهای حامی عراق مجبور شد به برخی از خواسته‌های ایران توجه نماید.
برخی دلایل انتخاب مجدد شلمچه به‌عنوان منطقه نبرد:
- ارزش سياسي ـ نظامي منطقه: بصره دومين شهر مهم عراق از جنبه سياسي، نظامي و اقتصادي، مهم‌ترين هدف استراتژي و نظامي محسوب می‌شد و منطقه شلمچه سرپلي مناسب براي دستيابي به شهر بصره و تأسيسات عمده نفتي عراق به شمار مي‌آمد.
- استقرار يگان‌هاي خودي در منطقه و نقش آنان در غافلگيري دشمن.
- انطباق ويژگي‌هاي منطقه شلمچه با اجرای مجدد نبرد و تناسب منطقه با توان موجود سپاه.
- موفقيت نيروهاي عمل‌كننده در محور شمالی عمليات کربلای 4.
- فراهم بودن زیرساخت‌های موردنیاز برای اجرای عملیات.
- استفاده از موفقیت به‌دست‌آمده در محور شمالی منطقه نبرد در عملیات کربلای 4.[8]
رفع ابهامات و مصمم شدن فرماندهان و رزمندگان برای اجرای عملیات:
به‌منظور رفع ابهامات فرماندهان برای اجرای مجدد عملیات، با وجود تلاش‌هايي كه بلافاصله پس از عمليات كربلاي 4 آغاز و در يك هفته به‌طور گسترده و جدي انجام شده بود، جلسه‌ای پنج‌ساعته با حضور فرمانده عالي جنگ (آقای هاشمی رفسنجانی) و همه فرماندهان قرارگاه‌ها و یگان‌های سپاه برگزار شد و ابهاماتي كه درباره ميزان هوشياري دشمن، مشكلات و پيچيدگي‌هاي زمين منطقه و دشواري‌هاي شكستن خط، پاك‌سازي، تصرف و تأمين منطقه وجود داشت، بررسي و در نهایت، اجراي عمليات قطعي شد.[9] بدين ترتيب برای اولین‌بار در طول جنگ تحميلي چنين عمليات گسترده و پيچيده‌اي در این مدت‌زمان كوتاهی (15 روز) به همت سپاه پاسداران طرح‌ريزي شد و هجوم به مستحكم‌ترين خطوط دشمن انجام گرفت.
تحمیل اراده ایران به عراق با استقامت تاریخی رزمندگان اسلام:
نظر به اينكه در عمليات كربلاي 5 با پيشروي مداوم، نفوذ در استحكامات دشمن و پشت سر نهادن چند رده دفاعي آن، ضربه‌های جبران‌ناپذيري بر پيكره سياسي ـ نظامي رژيم بعث عراق وارد شد، "تداوم عمليات" به‌عنوان يك اصل اساسي در تحرکات نظامی ایران قرار گرفت. بر همین اساس، عملیات تا ابتدای سال 1366 تداوم یافت و در نهایت با تثبیت مناطق تصرف شده، دشمن شکست سنگین دیگری بعد از فاو متحمل شد. بدین ترتیب سازمان ملل مجبور شد به برخی از خواسته‌های ایران توجه کند و قطعنامه 598 را با توجه به نتایج عملیات کربلای 5 و والفجر 8 صادر نماید.
وضعیت نیروهای شرکت‌کننده در عملیات:
در مجموع، 24 يگان سپاه پاسداران در قالب 200 گردان رزمي در این عملیات شركت داشتند. از مجموع نیروهای شرکت‌کننده در این عملیات، 7651 نفر شهید، 53299 تن مجروح و 3529 نفر مفقود شدند.[10]
خسارت‌های واردشده به دشمن:
- ارتش عراق از مجموع 192 تيپ خود، حدود 94 تيپ را وارد عمليات كرد. تعداد 16 تيپ صددرصد و 22 تيپ بيش از 60 درصد منهدم شدند. باقی‌مانده يگان‌ها نيز از 10 تا 60 درصد آسيب ديدند.
- در پی انهدام گسترده یگان‌ها، دشمن تلفات گسترده‌ای متحمل شده است.
- تعداد كشته‌ها و مجروحان ارتش عراق در اين عمليات حدود 90000 نفر و تعداد اسيران 2365 نفر اعلام شد.
- 40 هواپيما، 5 هليكوپتر، 800 تانك و نفربر، 180 توپ، 400 قبضه ادوات، 90 دستگاه مهندسي و 1000 خودروی دشمن منهدم گرديد.
- 190 تانك و نفربر، 20 توپ، 250 قبضه ادوات و 200 خودرو به غنيمت رزمندگان در آمد.[11]
برخی ویژگی‌های مهم عملیات کربلای 5:
- غافلگيري دشمن با اجرای تاكتيك ويژه عمليات.
- سرعت عمل در شكستن خط، تصرف و توسعه سرپل‌های مهم.
- عبور موفقيت‌آميز يگان از يگان با توجه به محدوديت زمين منطقه.
- اجرای آتش دقيق و سنگین بر مواضع دشمن.
- انعطاف‌پذيري در تغییر طرح‌ريزي مانور (به‌ویژه در حين عمليات).
- سرعت عمل در بازسازي يگان‌ها.
- استقامت و فداكاري نيروها و حضور مستمر فرماندهان در خطوط مقدم.
ضرورت تداوم عمليات
نظر به اينكه در عمليات كربلاي 5 با پيشروي مداوم، نفوذ در استحكامات دشمن و پشت سر نهادن چند رده دفاعي آن، ضربات جبران‌ناپذیری بر پيكره سياسي ـ نظامي رژيم عراق و ارتش آن وارد شد، "تداوم عمليات " يك اصل اساسي در حركت نظامي خودي بود. بر همین اساس عملیات تا ابتدای سال 66 تداوم پیدا کرد و نهایتاً با تثبیت منطقه دشمن شکست سنگین دیگری بعد از فاو را متحمل شد و دنیا حاضر شد به برخی از خواسته‌های ایران توجه نموده و قطعنامه 598 را با توجه به نتایج عملیات کربلای 5 و والفجر 8 صادر نماید.
برخی نتايج عمليات:
- تثبیت موقعيت برتر سياسي و نظامي ايران كه با فتح فاو حاصل شده بود.
- خدشه‌دار شدن موقعيت سياسي و نظامي عراق.
- اثبات توانايي نظامي ايران براي درهم شكستن پیچیده‌ترین استحكامات دشمن.
- ناتواني ارتش بعث صدام در بازپس‌گيري مناطق تصرف‌شده.
- نزدیک شدن قواي خودي به بصره و قرار گرفتن اين شهر در برد توپخانه ايران.
- انهدام شدید ارتش صدام.
- فراهم شدن زمينه برای پايان دادن به جنگ درحالی‌که جمهوري اسلامي از موضع برتر برخوردار بود.
- افزایش تلاش‌هاي بين‌المللي براي پايان دادن به جنگ و تصويب قطعنامه 598.
منابع:
[1] سند شماره 20883 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، قرارگاه خاتم‌الانبیا در عملیات کربلای 4، راوی: محمد درودیان، 3/10/1365.
[2] سند شماره 660 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، عملیات کربلا 4-گزارش‌های تفضیلی جنگ (عملیات سرنوشت‌ساز 2)، داود رنجبر، اسفند 1365
[3] یحیی نیازی، جلسه نوزدهم تاریخ شفاهی سردار زارعی، ۳۰ دی‌ماه، ۱۳۹۸، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
[4] محمد درودیان، نبرد در شرق بصره، مرکز اسناد و تحقیقات دفع مقدس، چاپ چهارم، 1392، صص 35-37 و سند شماره 690 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، گزارش عملیات قرارگاه کربلا در کربلای 5، مجید مختاری زمانزاده، اسفند 1365.
[5] سند شماره 728 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، گزارش معاونت اطلاعات تاکتیکی ستاد مرکزی سپاه، مدیریت ترتیب نیرو، 25/4/1368 و سند شماره 660 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، عملیات کربلا 4-گزارش‌های تفضیلی جنگ (عملیات سرنوشت‌ساز 2)، داود رنجبر، اسفند 1365.
[6] سند شماره 76139 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، گزارش تعاون نیروی زمینی سپاه از آمار نیروی عملیات کربلای 4 دوره 3/10 الی 101/10/1365، به فرماندهی نیروی زمینی. تاریخ نامه 16/10/1365.
[7] سند ۲۳۸۲۲ پ‌ن (نوار ۲۰۹۱۲) مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس: جلسه قرارگاه خاتم‌الانبیاء در عملیات کربلای ۴، ۵/۱۰/۱۳۶۵، راوی: داود رنجبر، ص ۱۴ - ۱.
[8] سند شماره 661 مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، گزارش عملیات کربلای 5-قرارگاه خاتم (طراحی و انجام)، محمد درودیان، اسفند 1365.
[9] اسناد شماره‌های ۱۸۱۸۴ و ۱۸۱۸۵ و ۱۸۱۸۶ و ۱۸۱۸۷ و ۱۸۲۰۸ و ۱۵۸۸۰ و ۱۸۲۱۰ و ۱۸۲۱۱/ پیاده نوارهای مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس: جلسه قرارگاه خاتم‌الانبیا در عملیات کربلای ۵، ۱۰/۱۰/۱۳۶۵ و ۱۱/۱۰/۱۳۶۵ و - سند شماره ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳/د مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: دفترچه ثبت جنگ راوی قرارگاه خاتم‌الانبیا در عملیات کربلای ۵، محمد درودیان، صص ۳۳ – ۲۸.
[10] سند شماره 26384 اسناد معاونت نيروي انساني به فرماندهی نيروي زميني سپاه، آمار تلفات کادر عملیات کربلای 5 به تفکیک یگان‌های پیاده 19/11/1365 و سند شماره 26962، معاونت پرسنلی نیروی زمینی، آمار شهدا و مفقودین و مجروحین عملیات کربلای 5 یگان‌های پیاده عمل‌کننده.14/12/1365
[11] اطلاعیه قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا، 29/12/1365
