سردار غلامعلی رشید فرمانده وقت قرارگاه کربلا در تشریح اوضاع جبهه‌های نبرد در آخرین مرحله عملیات طریق‌القدس اظهار كرد: دشمن با درک شرایط بد آرایش نیروهایش به این نتیجه رسید که عقب‌نشینی کند و شاید طی 15 ماه جنگ این اولین عقب‌نشینی و فرار بزرگ دشمن بود.
شرایط سیاسی - نظامی و اجتماعی ایران قبل از عملیات
به گزارش تارنماي مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس، با آغاز سال دوم جنگ در مهر 1360 و اتفاقات رخ داده ،شرایط ایران از حیث سیاسی، نظامی در وضعیت مطلوبی قرار گرفته بود. از لحاظ نظام، پیروزی در عملیات غرور آفرین «ثامن الائمه» و شکست حصر آبادان، باعث تقویت روحیه رزمندگان و افزایش اعتماد به نفس آنان شده بود.
از لحاظ سیاسی نیز ،عزل بنی صدر توسط امام (ره) که بعد از رای مجلس به عدم کفایت سیاسی وی و در واقع برملا شدن خیانت های وی رقم خورده بود، باعث تقویت جایگاه نیروهای انقلابی شده و متقابلاً تاثیرات خود را گذشته از ابعاد سیاسی در بعد نظامی نیز گذاشته بود.
از جمله این تاثیرات مثبت انتصابات جدید در رده های بالای فرماندهی نظامی بود که مهم‌ترین آن‌ها انتصاب شهید «صیادشیرازی» به عنوان فرمانده نیروی زمینی ارتش بود که با توجه به خصوصیات فردی و روحی وی، نوید اتحاد و هماهنگی بیشتر بین سپاه و ارتش را می‌داد.
ضمنا با برکناری بنی‌صدر که اعتقاد چندانی به به‌کارگیری نیروهای داوطلبانه و مردمی در قالب بسیج برای پشتیبانی از جبهه‌ها نداشت، زمینه برای جذب نیروهای مردمی داوطلب جهت کمک به جبهه‌ها فراهم شد که سپاه در این زمینه نقش پررنگ تری داشت و توانست بر توسعه کمی و کیفی سازمان رزم خود افزوده که در خود عملیات طریق القدس نیز ثمرات خود را به‌خوبی نشان داد.
در این ایام با توجه به موقعیت ممتاز ایران در صحنه جنگ و در بعد داخلی و ناامیدی قدرت‌های غربی و شرقی از پیروزی عراق در جنگ، گذشته از اقدامات سیاسی، امنیتی و نظامی همچون تشکیل شورای همکاری خلیج فارس، مانورهای نظامی آمریکايی‌ها در منطقه، همچون مانور«ستارگان درخشان2» که همه با هدف تحت تاثیر قراردادن و مرعوب کردن ایران صورت می گرفت، پیشنهادات صلحی نیز توسط برخی از سران کشورهای منطقه در قالب میانجی‌گری به ایران تقدیم می‌شد، اما ایران با توجه به اینکه در شرایط مطلوب داخلی به سر می برد و از طرف دیگر، هنوز بخش‌های زیادی از خاک خود را در اختیار عراقی‌ها می‌دید، توجه‌ای به این پیشنهادات مؤذیانه نمی‌کرد.
در نشست‌های متعدد بین سران ارتش و سپاه که حالا از وحدت بیشتری بین خود سود می بردند؛ مقرر شد تدوین استراتژی جنگ برمبنای عملیات های آفندی و آزاد سازی مناطق اشغالی صورت پذیرد. پس از مطرح شدن مباحث گوناگون، عملیات طریق‌القدس به عنوان اولین گام از این هدف و استراتژی کلان طراحی شد که هدف آن آزاد سازی شهر بستان و بیش از 70 روستای منطقه دشت آزادگان بود.
تناسب زمین و وسعت این منطقه عملیاتی300 کیلومتر مربع با توان رزمی رزمندگان اسلام، عمده‌ترین عامل انتخاب منطقه غرب سوسنگرد و منطقه بستان بود. ضمن اینکه منطقه دشت آزادگان به دلیل داشتن حدود 150 کیلومتر مرز مشترک با عراق از اهمیت خاصی برخوردار بود.
اهداف عملیات
1-از هم گسستن پیوستگی خطوط دشمن از مهران و دهلران تا خرمشهر که باعث می شد ارتش عراق برای ایجاد ارتباط بین دوجبهه خود در شمال و جنوب خوزستان، به ناچار مسافتی طولانی‌تر، یعنی محیط هورالهویزه را بپیماید، که آسان نبود.
2- تصرف تنگه چزابه درحوالی مرز رسمی دوکشور، که عمده ترین عقبه دشمن و مهم‌ترین خط مواصلاتی ارتش عراق به خاک ایران بود.
3-نزدیکی بستان به مرز مشترک ایران و عراق، تامین این شهر را آسانتر می کرد و از نظر سیاسی-تبلیغاتی می‌توانست بازتاب رسانه‌ای گسترده‌ای نزد افکار عمومی مردم خاورمیانه و دو کشور داشته باشد و موقعیت ارتش بعثی عراق و حکومت صدام را متزلزل کند.
ضعف دشمن در این عملیات
پیش بینی نکردن حمله قوای ایرانی از شمالی ترین ناحیه بویژه زمین ها و تپه های رملی و ماسه‌ای غیرقابل تردد و سخت گذر.
نقطه قوت دشمن
اطلاع دقیق از زمان قریب الوقوع تک و آگاهی از استعداد رزمندگان ایرانی با توجه به اطلاعاتی که منافقین و ستون پنجم به آن‌ها می‌دادند.همچنین زیر نظر گرفتن تحرکات شناسایی و رو به افزایش ایران.
اداره اطلاعات ارتش عراق در هشدار خود به نیروهای خودی، بعد از ارائه راهکارهای لازم هنگام شروع حمله توسط ایران گفته بود: از فعالیت‌های مذکور چنین استنباط می‌شود که ساعت شروع تک احتمالی دشمن زودتر از ساعت 23روز 6/9/1360 نخواهد بود. بنابراین ضروری است که از ساعت 1 بامداد مورخه 7/9/1360 ،یگان ها به مدت 72 ساعت به طور صددرصد آماده باشند.
بدین ترتیب با ارائه این گزارش و هشدار باش، مشخص می‌شود که نیروهای عراقی ضمن تخمین دقیق روز و زمان شروع عملیات ایران، از سطح هوشیاری و آماده‌باش بالا برخوردار بوده که می‌توانست کار را برای رزمندگان ایرانی به شدت دشوار کند.
شرح عملیات
عملیات طریق‌القدس در 30دقیقه بامداد هشتم آذرماه 1360 با رمز یاحسین(ع) آغاز شد. در همان ساعات اولیه رزمندگان اسلام با پاک‌سازی موانع و مین ها،معابر هرسه محور شمال کرخه را باز می‌کنند و نیروهای خط‌شکن پیشروی کرده و درست در مقابل دشمن قرار می‌گیرند.
به‌منظور فریب دشمن از محور اصلی تک رزمندگان اسلام، پیش‌بینی شده بود که مقارن با اعلام دستور حمله، تیپ سوم لشکر 16 زرهی قزوین و تیپ یک لشکر 92 زرهی در منطقه عمومی«طراح» و «نورد» که فاصله زیادی با منطقه عملیات داشت، اقدام به اجرای آتش توپخانه روی مواضع دشمن کنند. همچنین در غرب سوسنگرد، در جبهه دارخوین،آتش تهیه سنگینی روی نیروهای نظامی عراق اجرا شود،تا تمرکز و آرامش آنان را برهم زنند.
پیشروی به‌سوی بستان و فکه درآن سوی دهلاویه ادامه داشت.آمادگی دشمن و اطلاع از حمله ایرانی ها، موجب آن نشد که بعثی‌ها بتوانند در برابر یورش همه جانبه و برق آسای رزمندگان اسلام ایستادگی کنند. اگرچه که در برخی از نقاط منطقه عملیاتی، دشمن به شدت براساس آمادگی قبلی مقاومت از خود نشان می داد.
سرانجام در ساعت 4 صبح بستان به محاصره نیروهای خودی درآمد و رزمندگان اسلام با عبور از دشت وسیع غرب سوسنگرد و رمل های شنی صعب العبور، به پشت بستان و مقر توپخانه واحد احتیاط دشمن رسیدند و در واقع آنان را دور زدند و با یک ضربه سنگین، توپخانه آن را خاموش کردند. دشمن که تصور عبور رزمندگان ایرانی را از این جاده رملی سخت گذر نمی داد، غافلگیر شده بود.
البته نباید از نقش مهم جهادسازندگی در روزهای قبل از عملیات در احداث جاده‌ای برای عبور رزمندگان از بخشی از این مسیر رملی، یاد نکرد.
محورهای شمالی در منطقه تپه‌های الله‌اکبر و محورهای جنوبی در منطقه رودخانه کرخه، پیشروی خود را همراه با انهدام دشمن ادامه داده تا اینکه در ساعت 10 صبح محاصره بستان تکمیل شد. پس از تکمیل شدن محاصره بستان، پیشروی برای آزاد سازی شهر شروع شد و پس از دو ساعت نبرد سنگین در هنگام ظهر، قوای اسلام بستان را پس از بیش از 400 روز آزاد کردند.
در روز سوم در تاریخ سه شنبه 10/9/61 در یک عملیات تهاجمی، قوای اسلام ضمن دوکیلومتر پیشروی، دومین جاده تدارکاتی دشمن را نیز در غرب بستان آزاد کردند و تجهیزات کامل یک گردان عراق به دست قوای اسلام افتاد.
روز سوم و چهارم ،تحکیم و تثبیت هدف ها و ایجاد مواضع پدافندی در شمال کرخه وتبادل آتش در دو جبهه شمالی و جنوبی ادامه داشت و در روز پنجم نیز با وجود تلاش زیاد دشمن برای غافلگیری نیروهای اسلام، با دادن تلفات زیاد ثمربخش نبود و در ساعت 45/9روز سیزدهم عملا درگیری‌ها خاتمه یافت.
غلامعلی رشید فرمانده وقت قرارگاه کربلا در تشریح اوضاع جبهه‌های نبرد در آخرین مرحله عملیات طریق‌القدس می‌گوید: دشمن با درک شرایط بد آرایش نیروهایش به این نتیجه رسید که عقب نشینی کند و شاید طی 15 ماه جنگ این اولین عقب نشینی و فرار بزرگ دشمن بود.
تقریبا می‌توان گفت به مدت یک ماه با توجه به پاتک‌های سنگین دشمن به‌ویژه در برخی از مناطق مهم و سرنوشت‌ساز همچون تنگه چزابه، عملیات طریق‌القدس ادامه داشت که با توجه به مقاومت رزمندگان اسلام در حفظ مناطق تثبیت شده، تقریبا دشمن نا امید شد و سرانجام در تاریخ 10دیماه 1360 پایان رسمی عملیات طریق القدس از سوی ایران به کلیه قرارگاه‌های عملیاتی اعلام شد.
مهم‌ترین نتایج عملیات:
1-بازپس‌گیری 650کیلومتر مربع از اراضی اشغالی دشت آزادگان از ارتش عراق
2-آزادسازی شهر بستان و بیش از 70 روستای دشت آزادگان پس از 409روز و آزاد کردن چند هزار نفر از خانواده هايی که از زمان شروع جنگ در شهر بستان و روستاهای اطراف آن به اسارت دشمن درآمده بودند.
3-استقرار نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران پشت مرزهای مشترک دو کشور بعد از 432روز
4-تصرف و تأمین منطقه عمومی سوسنگرد و بستان و تنگه چزابه
5-تجزیه قوای دو سپاه سوم و چهارم ارتش عراق
