عملیات فتح‌المبین با رمز یازهرا سلام‌الله‌علیه از روز دوم فروردین ماه سال ۱۳۶۱ به مدت ۸ روز در چندین مرحله با هدف پاکسازی مناطق اشغالی انجام شد و موقعیت برتر سیاسی را نیز برای جمهوری اسلامی در پی داشت.
به گزارش تارنمای مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، عملیات فتح‌المبین با رمز یا زهرا سلام‌الله‌علیه از روز دوم فروردین‌ماه سال 1361 به مدت 8 روز در چندین مرحله با هدف پاکسازی مناطق اشغالی و عقب راندن نیروهای بعثی با همکاری نیروهای سپاه، بسیج و ارتش در منطقه غرب رودخانه کرخه در استان خوزستان انجام شد.
این عملیات با مراجعه به قرآن کریم فتح نامگذاری شد و سرانجام درحالی‌که اشک شوق در چشمان کلیه حاضران مرکز فرماندهی جمع شده بود، در ساعت سی دقیقه بامداد روز دوشنبه دوم فروردین‌ماه سال 1361 فرمان آغاز حمله بزرگ و سرنوشت‌ساز فتح‌المبین صادر شد. رزمندگان با دریافت پیام، عملیات حماسی و تاریخی فتح‌المبین را در شمال خوزستان آغاز کردند و از جنوب و شمال غربی شوش و غرب دزفول در چند محور با ارتش عراق درگیر شدند.
بهبود روند سیاسی در کشور و شکست منافقین
در آستانه عملیات فتح‌المبین، روند تحولات سیاسی در کشورمان رو به بهبود بود و کاملاً با اوضاع عملیات ثامن‌الائمه (ع) تفاوت داشت؛ منافقین در اثر ضربات پی‌درپی، بدنه و بخشی از کادر مرکزی خود را ازدست‌داده و سایر گروه‌های ضدانقلاب نیز که تلاش همه جانبه‌ای را برای در دست گرفتن قدرت آغاز کرده بودند، عملاً از پای درآمدند.
روند تحولات نظامی نیز با توجه به وضعیت رو به اضمحلال دشمن پس از عملیات طریق‌القدس و شکست در تنگه چزابه، به سود ایران تغییر کرده بود.
عراقی‌ها با نگرانی از روند موجود، پیشنهاد مخفیانه‌ای برای پایان جنگ ارائه کردند. تقاضای برقراری صلح که رژیم بعث از مدت‌ها قبل برای نجات خود ابراز کرده بود، با شروع عملیات فتح المبین و بروز آثار پیروزی رزمندگان، مجدداً مطرح شد، متعاقب آن، برای نجات صدام و توقف جنگ، تلاش‌های وسیعی از سوی کمیته منتخب کنفرانس کشورهای غیرمتعهد، کمیته حسن نیت سازمان همکاری‌های اسلامی (کنفرانس اسلامی)، کمیته کنفرانس اسلامی جهان اسلام و نیز تنی چند از شخصیت‌های سیاسی مذهبی جهان اسلام صورت گرفت.
مقاطع جنگ تحمیلی
جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اسلامی از نظر روند تحولات و وقایع مهمی که در دوره زمانی مشخص بروز یافته به چند مقطع تقسیم می‌شود.
مقطع نخست، دوره زمینه‌سازی عراق برای جنگ است؛ مقطع دوم دوره پیشروی‌های عراق در خاک ایران و سپس زمین‌گیر شدن آن است که حدود یک سال از جنگ را شامل می‌شود؛ مقطع سوم دوره آزادسازی نام گرفته که در آن نیروهای مردمی در بسیج و سپاه پاسداران با همکاری ارتش چند عملیات بزرگ و موفق را طرح‌ریزی و اجرا کردند که در نتیجه آن‌ها، ارتش عراق به عقب رانده شد و زمین‌های اشغالی از تصرف دشمن بیرون آمد.
در مقطع آزادسازی نوعی اجماع ملی بین طبقات و اقشار جامعه، جریان‌ها و نخبگان سیاسی و نظامی برای بیرون کردن دشمن و آزادسازی مناطق اشغالی به وجود آمد و تمام توان کشور برای رسیدن به این هدف مقدس بسیج شد.
نوآوری رزمندگان در عملیات فتح‌المبین
طراحی عملیات فتح‌المبین از جمله ابتکارات و نوآوری‌های رزمندگان اسلام در این مقطع محسوب می‌شود، در طراحی این عملیات، عوامل متعددی دخالت داشتند مثلاً چگونگی آرایش و گسترش دشمن در منطقه یکی از عمده‌ترین شاخص تعیین‌کننده بود.
ارتش عراق به هنگام ورود به خاک کشورمان به دلیل دست نیافتن به اهداف از پیش تعیین‌شده به‌اجبار خطوط پدافندی نامناسبی داشت، طوری که خطوط یادشده ضمن جناح دادن به نیروهای رزمندگان اسلام عقبه یگان‌ها را نیز در دسترس رزمندگان قرار می‌داد.
بر این اساس طراحان عملیات ضمن بهره‌گیری از نقاط ضعف دشمن، عمده فلش‌های اصلی عملیات را بر جناح‌های خطوط دشمن ترسیم کردند و دستیابی به عقبه آنان را به‌عنوان هدف برگزیدند. توجه به این امر موجب شد تا در نخستین مراحل عملیات به دلیل سقوط تعدادی از عقبه یگان‌ها، جبهه دشمن متزلزل شود و در نتیجه، رزمندگان اسلام با سرعت بیشتر به اهداف خود دست یابند.
اجرای پی‌درپی مراحل عملیات از دیگر ویژگی‌های این عملیات بود؛ هرگونه تأخیر در اجرای مرحله دوم می‌توانست علاوه بر از دست دادن نتایج و دستاوردهای مرحله اول، عملیات را ناکام بگذارد، اما اجرای مرحله دوم عملیات و تصرف تنگه رقابیه، منجر به تزلزل و فروپاشی نیروهای دشمن و در نتیجه فرار آن‌ها به علت ترس از اسارت و انهدام شد.
انتخاب منطقه عملیاتی
با خاتمه یافتن عملیات طریق‌القدس، تلاش برای اجرای عملیات بعدی به‌منظور جلوگیری از قدرت تصمیم‌گیری، تجدید سازمان و تقویت روحیه دشمن آغاز شد. در این شرایط که نیروهای رزمنده ابتکار عمل در جنگ و پشت جبهه را در دست داشتند، دو منطقه «غرب دزفول» و «منطقه عمومی خرمشهر» (غرب کارون) نظر فرماندهان نظامی را به خود جلب کرده بود که الزاماً می‌بایست یکی از آن‌ها جهت اجرای عملیات انتخاب می‌شد.
پس از مدت‌ها بحث و بررسی، فرماندهان ستادی و نظامی از جمله فرماندهان نیروی زمینی ارتش؛ منطقه خرمشهر و فرماندهان سپاه پاسداران، منطقه غرب دزفول را برای انجام عملیات بزرگ فتح‌المبین پیشنهاد کردند که سرانجام بنا به دلایلی همچون تناسب یگان‌های خودی با وسعت این منطقه، تناسب شرایط طبیعی این منطقه با رزم قوای پیاده، منطقه غرب دزفول جهت انجام عملیات فتح‌المبین برگزیده شد.
منطقه عملیاتی فتح‌المبین
منطقه عمومی فتح‌المبین در غرب رودخانه کرخه واقع شده و از شمال به ارتفاعات صعب‌العبور تی شکن، دالپری، چاه نفت و تپه سپتون؛ و از جنوب به ارتفاعات میشداغ، تپه‌های رملی و چزابه (شیب)؛ و شرق به مرز بین‌المللی (در شمال و جنوب فکه) منتهی می‌شود.
منطقه یادشده 2500 کیلومترمربع وسعت دارد و از لحاظ جغرافیایی ناهموار است و علاوه بر ارتفاعات یادشده، دارای تپه ماهورهای بسیار و بعضاً غیرقابل‌عبور می‌باشد. این بلندی‌ها به دلیل پستی زمین در شرق کرخه، روی شهرهای شوش، هفت‌تپه و جاده اهواز اندیمشک کاملاً مشرف می‌باشند.
ارتفاعات ابوصلیبی خات با 202 و 189 متر، کوه‌های برغازه، رقابیه تی شکن، کمر سرخ، تنگه ابوغریب و رقابیه، مراکز رادار، سایت 4 و 5، پادگان عین خوش و نقاط حساسی همچون دوسلک و سه‌راهی قهوه‌خانه از عوارض مهم منطقه عملیاتی فتح‌المبین بودند.
جاده‌های آسفالته دزفول به دهلران، عین خوش به چم سری، جاده تنگه ابوغریب، جاده امام‌زاده عباس به چاه نفت و پل‌های احداث‌شده روی رودخانه‌های چیخواب و دویرج نیز از مهم‌ترین راه‌های مواصلاتی منطقه محسوب می‌شدند.
اهداف عملیات
آزادسازی بخش وسیعی از مناطق اشغال‌شده، همچون سایت 4 و 5 رادار و بسیاری از روستاهای منطقه اشغال‌شده توسط رژیم بعث عراق، انهدام دو لشکر عراق (10 زرهی و یک مکانیزه)، دستیابی به خطوط پدافندی مناسب و استفاده از حداقل نیروهای خودی در آن خطوط، خارج کردن شهرهای شوش، اندیمشک و دزفول از تیررس آتش توپخانه دشمن و دور کردن آتش مؤثر دشمن از جاده اهواز اندیمشک از اهداف مهم فرماندهان نظامی جمهوری اسلامی در این عملیات بود.
وحدت رویه مهندسی عملیات
واحدهای مهندسی جهاد سازندگی، ارتش و سپاه به‌طور ادغامی وارد عمل شدند و جهاد سازندگی در این راستا از کارایی بالایی برخوردار بود. فعالیت‌های مهندسی در امر راه‌سازی، احداث خاکریز و مواضع پیش از عملیات آغاز شد و نقش بسزایی در پیشبرد اهداف رزمندگان ایفا کرد. برای نمونه، کار سخت و دشوار واحدهای مهندسی در محور میشداغ که به‌رغم کمبودهای زیاد، با تلاش شبانه‌روزی به مدت یک ماه صورت گرفت، به شکافته شدن تنگه ذلیجان و احداث جاده برای عبور رزمندگان در این منطقه منجر شد.
حضور گسترده نیروهای سپاه، بسیج و مردم
سپاه پاسداران که مسئولیت فرماندهی و هدایت بسیج را نیز بر عهده داشت، به‌مرورزمان و متناسب با نیازهای جبهه، سازمان خود را از نظر کمی و کیفی گسترش داد. سیستم اداره جنگ مردمی در عملیات‌های ثامن‌الائمه و طریق‌القدس به‌صورت ابتدایی شکل گرفت و در عملیات فتح‌المبین، با تغییرات عمده‌ای گسترش یافت.
در این عملیات سپاه به‌طور چشم‌گیری سازمان خود را گسترش داد به‌گونه‌ای که 12 تیپ را آماده و به میدان وارد کرد درحالی‌که در عملیات طریق‌القدس تنها چهار تیپ وارد عمل شده بودند.
همچنین در این عملیات سپاه، فرماندهی مشترک از بالاترین رده فرماندهی تا پایین‌ترین واحدهای رزمی به کار گرفته شد. ادغام نیروها از رزمندگان تا رده فرماندهان و تشکیل قرارگاه‌های مشترک در وضع مطلوبی به اجرا درآمد و کامل کردن نقاط قوت و ضعف نیروها از سوی یکدیگر نکته مهم در این ادغام بود.
در این عملیات، مردم به‌طور بی‌سابقه و گسترده‌ای حضور یافتند و معنویت عمیقی بر جبهه‌ها حاکم بود و از طرفی حضور غیرقابل‌انتظار نیروهای بسیجی را باید یکی از دلایل گسترش کیفی و کمی نیروهای رزم سپاه در این عملیات دانست.
در عملیات فتح‌المبین، برای نخستین بار در جریان جنگ تحمیلی، بیمارستان صحرایی مجهز به اتاق عمل در این عملیات به کار گرفته شد و بدین ترتیب با اقدامات و پیگیری‌های اولیه در این بیمارستان‌ها مجروحان زیادی درمان اولیه انجام شد و خطرات از آن‌ها دور گردید.
مرحله اول عملیات فتح‌المبین (دوم فروردین)
رزمندگان سپاه، بسیج و ارتش جمهوری اسلامی ایران با شنیدن رمز عملیات (یا زهرا س)، از سنگرهای خود خارج شده و راه رسیدن به دشمن را در پیش گرفتند، برای این مهم چهار محور فجر، قدس، نصر و فتح در نظر گرفته می‌شود. در همان ابتدای عملیات، دو گردان از سپاه و دو گردان از ارتش بدون درگیری با دشمن، از خطوط مقدم نیروهای عراق گذشته و اقدام به دور زدن توپخانه آن‌ها می‌کنند.
رزمندگان اسلام چنان هوشیارانه و با احتیاط کامل از روی سنگرهای دشمن عبور کردند که حتی دشمن متوجه آن‌ها نمی‌شد. بدین ترتیب رزمندگان خود را به نزدیک توپخانه عراق رساندند.
مرحله دوم عملیات فتح‌المبین (چهارم فروردین)
پس از پیروزی خیره‌کننده مرحله اول عملیات و قرار گرفتن نیروهای اسلام در حالت تهاجمی، فرماندهان سپاه و ارتش تصمیم می‌گیرند و مرحله دوم عملیات را با سرعت تمام آغاز کنند تا دشمن نتواند به بازسازی یگان‌های خود بپردازد.
با گرم شدن تنور عملیات و پیروزی‌های درخشان، نیروهای مردمی و بسیج، گروه‌گروه برای شرکت در عملیات به منطقه جنگی اعزام شدند. کثرت نیرو یکی از عوامل سرعت بخشیدن به مرحله دوم عملیات شد. مرحله دوم در کمتر از 24 ساعت، شروع و رزمندگان بار دیگر به مواضع دشمن متجاوز یورش می‌برند و این در حالی است که رادیو بغداد مثل همیشه عملیات رزمندگان اسلام را شکست‌خورده اعلام کرده و پس‌ازآن تهدید می‌کند که در صورت ادامه حمله از سلاح‌های گوناگون و جدید خود بهره خواهد گرفت.
مرحله سوم و چهارم عملیات فتح‌المبین (هفتم و هشتم فروردین)
دو روز پس از پایان مرحله دوم و با اعزام‌های گسترده نیروهای مردمی و هوشیاری و برنامه‌ریزی موفق فرماندهان سپاه و ارتش، سومین و آخرین مرحله از عملیات فتح‌المبین در تاریخ هفتم و هشتم فروردین 61 (در نیمه‌شب) آغاز شد.
دشمن در محور عملیاتی شوش به دلیل تک (حمله) گسترده‌اش، بهتر از دیگر محورها عمل می‌کند، زیرا در مقابل شوش، رادار و سایت 4 و 5 که نقش مهمی در ره‌گیری و کنترل منطقه ایفا می‌کند وجود دارد و ارتش عراق با تمام توان سعی می‌کند آن را نگهدارد. صدام ادعا می‌کند که اگر ایرانی‌ها بتوانند سایت 4 و 5 را بگیرند، کلید بصره را به آن‌ها خواهد داد.
برای آزادسازی این اهداف استراتژیک، محور نصر که در شمال شرق منطقه عملیاتی عمل می‌کرد، مأموریت می‌یابد دشمن را دور زده و در پشت سر آن‌ها اقدام به عملیات کند و محور مقابل دشمن (جبهه فجر) نیز مأمور می‌شود که با تمام قوا دشمن را از سمت مقابل مشغول کند.
مناطق آزادشده
جاده دهلران، دشت عباس، عین خوش و مناطق دشت چنانه و زمین‌های سرخه، مناطق شمال غربی خوزستان به اسامی ابوصلبی خات، علی گره زرد، عین خوش، تینه، برتازه، رقابیه، میشداغ، ارتفاعات 350 شاوریه، بلما، تپه چشمه و جوقینه، ارتفاع 202 و کمرسرخ.
خارج کردن شهرهای دزفول، شوش، اندیمشک، پایگاه چهارم هوایی، جاده سراسری اندیمشک اهواز و صدها روستا از زیر آتش دشمن نیز از موفقیت‌های این عملیات بزرگ در کنار دستیابی به چاه‌های نفت ابوغریب در ارتفاعات تینه و تصرف و تأمین 5 پاسگاه مرزی بود.
تجهیزات و یگان‌های منهدم شده دشمن
18 فروند هواپیما، 3 فروند بالگرد،361 دستگاه تانک و نفربر، صدها دستگاه خودرو نظامی و مقدار قابل‌توجهی از انواع سلام سبک و سنگین از تجهیزات دشمن منهدم شد. در این عملیات، لشکر 10 زرهی متشکل از تیپ 42 زرهی، تیپ 24 مکانیزه، تیپ 17 زرهی و گردان 6 از تیپ 5، لشکر مکانیزه شامل تیپ 1 مکانیزه، تیپ 27 مکانیزه، گردان‌های تانک اندلس، قرطبه، اشبیله و گردان 8 مکانیزه، تیپ 34 و 51 زرهی، تیپ 422، 96 و 93 پیاده، تیپ 10 نیروهای ویژه و تیپ 421 پیاده از ارتش عراق آسیب جدی دیدند و بسیاری از این یگان‌ها هم متلاشی گردیدند.
غنائم به‌دست‌آمده و قربانیان عراق
150 دستگاه تانک؛ 170 دستگاه نفربر؛ 500 دستگاه خودرو،165 قبضه توپ 182، 130 و 152 میلی‌متری، مقدار زیادی سلاح سبک و نیمه سنگین، یک عدد کامل موشک سام 6 به همراه 3 فروند موشک و مقدار قابل‌توجهی از انواع مهمات به دست رزمندگان اسلام افتاد.
عراق در فتح‌المبین تعداد 25 هزار کشته و زخمی داد و همچنین 15 هزار نفر در این عملیات از دشمن به اسارت نیروهای رزمندگان اسلام درآمدند.
