عقب نشینی عراق از مهران را باید شکست استراتژی آن کشور دانست که اعلام کرده بود در پاسخ به اتهامات تازه ایران، دوباره به آن سرزمین حمله خواهد کرد و نواحی مرزی را مجددا به اشغال درخواهد آورد.
اشغال مجدد مهران توسط رژیم بعثی در اردیبهشت 1365 با توجه به اهمیت آن به‌عنوان یک شهر مرزی در منتهی‌الیه غرب کشور در استان ایلام و با توجه به تبلیغاتی که «عراق» در سطح بین‌المللی راه انداخته بود و مهران را معادل فاو دانسته و خروج از آن را مشروط به عقب‌نشینی نیروهای ایرانی از فاو کرده بود، موجب شد که آزادسازی مجدد آن در اولویت قرار گیرد.
علاوه بر این، تحرکات ارتش عراق در چارچوب استراتژی دفاع متحرک که از مدتی قبل توسط عراقی‌ها طرح‌ریزی شده بود، حمله به منطقه‌ای دیگر را محتمل کرده بود که در این صورت، افزون بر بحرانی کردن اوضاع، تلاش برای اجرای عملیاتی گسترده توسط ایران در آینده را خنثی می‌ساخت و به تضعیف توان نظامی و روحی رزمندگان خودی و تشدید شایعات و جو نامطلوب در داخل کشور می‌انجامید.
بنابراین بازپس‌گیری مجدد مهران در دستور کار فرماندهان عالی جنگ و به‌ویژه فرماندهان سپاه قرار گرفت تا از قدرت چانه‌زنی عراقی‌ها برای مذاکرات پایان دادن به جنگ بکاهند، مضاف بر اینکه آزادسازی هرچه سریع‌تر مهران، خواسته امام خمینی (ره) بود.
همچنین حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که در آن زمان رئیس‌جمهور بودند، در خطبه‌های نماز جمعه، ضمن تجزیه‌وتحلیل رویدادهای جنگ، درخواست عراق برای معاوضه فاو با مهران را به لحاظ موقعیت ممتاز و استراتژیکی فاو، خنده‌آور توصیف کرد.
اقدامات پیش از عملیات:
در پی تصمیم جدی فرماندهان سپاه برای مقابله فوری با تعرضات نیروهای عراقی و گرفتن ابتکار عمل از آن‌ها، مهم‌ترین گام، فراخوان نیروهای داوطلب برای حضور در جبهه‌های نبرد و بهره‌گیری از نیروها، استعدادها و توان بالقوه دفاعی کشور و همچنین شناسایی زمین و کسب اطلاع از موقعیت و توان دشمن و اقدامات پدافندی آن بود که توسط یگان‌های عملیاتی با دقت فراوان انجام شد.
منطقه عملیاتی
منطقه عملیاتی کربلای 1 از جنوب به ارتفاعات قلاویزان، از شمال به ارتفاعات «نمه کلان کوچک»، از غرب به امتداد غربی ارتفاعات قلاویزان و پاسگاه مرزی بهرام‌آباد و از شرق به جاده مهران- دهلران منتهی می‌شد.
پس از کش‌وقوس‌های فراوان و جمع‌بندی دیدگاه‌های مختلف، زمان عملیات پس از اعلام نظر فرماندهی کل سپاه ساعت 22:30 روز 1365/4/9 اعلام شد.
شرح مختصر عملیات
وزش باد در روز 7 تیرماه و سیاه شدن منطقه، فرصت خوبی را برای انتقال نیروها به پشت خطوط مقدم نبرد ایجاد کرد و تا صبح 9 تیرماه که باد فرونشست، اغلب نیروها به پشت خطوط مقدم خود منتقل شده بودند.
با شروع عملیات با رمز یا ابوالفضل العباس (ع) ادرکنی، اولین پیام از منطقه عملیاتی لشکر 17 علی بن ابیطالب (ع) به قرارگاه می‌رسد: «نیروهای گردان از کمین دشمن عبور کرده‌اند و نیروهای عراقی در حال عقب‌نشینی‌اند.» خبر مسرت‌بخش بود، رزمندگان در آبزیادی پیروز شده‌اند.
وضعیت شیار آبزیادی همواره باعث نگرانی فرماندهان قرارگاه بود. در این منطقه رزمندگان با رشادت و علی‌رغم موضع مسلط دشمن از حیث بلندی، سنگرهای تیربار دشمن را به‌سختی و رشادت تصرف و از جاده آبزیادی به بالای ارتفاع می‌رسند و خط دشمن را پاک‌سازی می‌کنند.
شمامی، فرمانده گردان امام سجاد (ع) در خصوص غافلگیری دشمن می‌گوید: «از زمان عملیات اطلاعی نداشتند، چون نیروهای تعدادی از سنگرهای دشمن خواب بودند که به هلاکت رسیدند.»
بعد از حدود 4 ساعت درگیری، بخش مهمی از ارتفاعات قلاویزان توسط رزمندگان لشکر 17 علی بن ابیطالب (ع) آزاد می‌شود و این لشکر با لشکر 25 کربلا الحاق می‌کند.
در جبهه دیگر لشکر 27 نیز، تپه 177 را به‌سختی تصرف می‌کند و راه را برای پیشروی به امام‌زاده حسن هموار می‌کند.
رزمندگان لشکر 10 سیدالشهدا (ع) نیز پس از ساعاتی درگیری موفق می‌شوند که مهم‌ترین مأموریتشان که تأمین جاده مهران- دهلران تا پل شکسته است را به‌خوبی انجام دهند.
ازخودگذشتگی با رفتن روی مین
البته در برخی از مناطق دشمن کاملاً هوشیار بود؛ همچون محدوده عملیاتی لشکر 41 ثارالله به فرماندهی شهید قاسم سلیمانی که در آنجا تعدادی از رزمندگان با ازخودگذشتگی و انداختن خود بر روی مین‌ها و سیم‌های خاردار، معبر را باز کرده و بعد از یک ساعت درگیری در 20 دقیقه بامداد به سمت جاده امام‌زاده حسن و ارتفاعات حمرین حرکت کرده و با لشکر 25 الحاق برقرار می‌کنند و بدین ترتیب مواضع دشمن به تصرف رزمندگان اسلام درمی‌آید و اقدام به تثبیت مواضع خود از طریق احداث خاکریز و... می‌کنند.
بدین ترتیب در شب و صبح اولین روز عملیات، رزمندگان اسلام 60 کیلومتر از زمین‌های اشغال شده را پس گرفته و به 4 کیلومتری مهران می‌رسند.
دشمن از همان روز اول با پاتک‌های سنگین و بمباران‌های هوائی خود، قصد بازپس‌گیری مناطق ازدست‌رفته را داشت که موفق نشد.
در روزهای بعدی عملیات، یکی از دغدغه‌های اصلی رزمندگان معطوف به تصرف تپه‌های استراتژیک 200 و 223 که به دیدگاه صدام در بلندترین نقطه قلاویزان معروف بود، شد که سرانجام این مهم در روز هشتم نبرد محقق شد.
در روز دهم عملیات (1365/4/19) پیشروی لشکر 27 محمد رسول‌الله (ص)، با تسلط کامل رزمندگان این لشکر بر قله 223 و یال‌های آن و نیز گسترش به سمت غرب این ارتفاعات پایان می‌پذیرد و ازاین‌پس رزمندگان به تثبیت مواضع آزادشده پرداختند.
بدین ترتیب عملیات کربلای 1 با پیروزی کامل و آزادی 175 کیلومتر از خاک ایران و عراق به پایان رسید.»[1]
فرافکنی فرماندهان بعثی
فرماندهان نظامی عراق ضمن اعتراف به عقب‌نشینی از مهران، در توجیه شکست استراتژی دفاع متحرک ارتش عراق، مدعی شدند که این استراتژی به مفهوم حمله به یک منطقه و سپس عقب‌نشینی از آن است.
آن‌ها همچنین افزودند که درنتیجه اجرای این استراتژی، روحیه نیروها خوب شده است.
بازتاب‌های بین‌المللی آزادسازی مهران
«خبرگزاری فرانسه به نقل از یک سخنگوی نظامی عراق گفت که نیروهای عراقی به‌طور منظم از مهران عقب‌نشینی کرده و در طول نبردهای چندروزه خسارات سنگینی تحمل کرده‌اند. این خبرگزاری در بخش دیگری گزارش داد: این مسئله اوضاع را برای عراق بسیار دشوار خواهد کرد؛ به‌طوری‌که صدام حسین، رئیس‌جمهور عراق، در فردای عقب‌نشینی نیروهای عراقی از مهران، خود از این جبهه دیدن و آن را بازرسی کرد.
نشریه نیویورک‌تایمز از قول تحلیلگران نظامی نوشت: شکست عراق ازنظر روانی، اثر مهم و شگفت‌انگیزی بر نیروهای این کشور داشته است، زیرا آن‌ها بیشتر به دلیل جبران شرمساری ناشی از تصرف بندر عراقی فاو به دست ایرانی‌ها، دست به این ضد حمله زده بودند، اما ایرانی‌ها با وجود ادعاهای مکرر عراق در زمینه پیشروی نیروهایشان در فاو، همچنان در این شبه‌جزیره مانده‌اند.
رادیو اسرائیل هم گفت: عقب‌نشینی عراق از مهران را باید شکست استراتژی آن کشور دانست که اعلام کرده بود در پاسخ به اتهامات تازه ایران، دوباره به آن سرزمین حمله خواهد کرد و نواحی مرزی را مجدداً به اشغال درخواهد آورد.»[2]
منابع:
[1] حاجی خداوردی خان، مهدی، مهران در تحولات جنگ ایران و عراق، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول، 1389، صفحات 296،308،379،387،457،486،495،522،646،647
[2] حاجی خداوردی خان، مهدی، روزشمار جنگ ایران و عراق؛ شماره 49؛ آزادسازی مهران، جلد دوم، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول 1397، صفحات 585،571،538،537
