از آغاز عملیات خیبر در اسفند ماه 1362، ارتش عراق به‌کارگیری گستردۀ گازهای تاول‌زای خردل را علیه رزمندگان اسلام آغاز کرد.
رژیم بعثی عراق در طول جنگ تحمیلی، به‌صورت گسترده‌ای از جنگ‌افزارهای شیمیایی استفاده کرد. جنگ شیمیایی از مرداد ماه 1362 و در جریان عملیات والفجر2 شروع شد. استفاده از تسلیحات شیمیایی در سه سال اول جنگ بسیار ناچیز و محدود و به‌صورت آزمایشی بود، ولی از آغاز عملیات خیبر ارتش عراق استفاده از این جنگ‌افزارها را به‌عنوان بخشی از تاکتیک خود در مقابله با نیروهای پیادۀ ایران و این جنگ‌افزارها را به‌عنوان بخش مؤثری از توان رزمی خود به شمار آورد.
در اوایل جنگ تحمیلی، رژیم عراق برای نخستین بار در منطقۀ شلمچه به‌طور محدود از سلاح شیمیایی استفاده کرد. برای دومین بار این اقدام در منطقۀ میمک تکرار شد. از آذر ماه 1361 ارتش بعثی به‌طور پراکنده از سلاح‌‌های شیمیایی و به‌ویژه از عوامل تاول‌‌زا به‌منظور در هم شکستن سازمان رزمی قوای ایران در تک‌‌های شبانه استفاده کرد. پس از عملیات محرم و در روز اول آذر 1361 نیز ارتش بعثی با گازهای اشک‌آور و شیمیایی به جبهۀ عملیات محرم حمله کرد. این در حالی بود که ایران تا آن زمان برای دفاع در مقابل این سلاح خطرناک فکری نکرده بود.[i] ارتش عراق از دی ماه 1359 تا اوایل مرداد 1362 جمعاً 25 بار از گازهای شیمیایی علیه رزمندگان اسلام استفاده کرد که بر اثر آن 20 نفر شهید و حدود 40 نفر مصدوم شدند.[ii] گفتنی است در مرداد ماه سال 1362 ارتش عراق جنگ‌افزارهای شیمیایی خود را در پیرانشهر و حوالی پنجوین به کار گرفت.
از آغاز عملیات خیبر در اسفند ماه 1362، ارتش عراق به‌کارگیری گستردۀ گازهای تاول‌زای خردل را علیه رزمندگان اسلام آغاز کرد.
ارتش بعثی در جریان عملیات خیبر، سلاح شیمیایی را به‌عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای مقابله با رزمندگان پیاده به کار گرفت. بر اثر حملات شیمیایی عراق در روزهای اول عملیات خیبر 40 نفر از رزمندگان اسلام شهید و 2700 نفر مصدوم شدند.[iii] فقط در 48 ساعت اول حملات شیمیایی، تعداد 100 بمب گاز خردل با وزن حدود 5 تن بر سر رزمندگان اسلام فروریخت که درنتیجۀ آن 1100 نفر مصدوم شدند. حال 150 نفر از آنان نیز وخیم بود.[iv] همچنین بیشترین بمبارانهای شیمیایی هواپیماهای عراقی در شط علی که عقبۀ نیروهای ایرانی در هور محسوب می‌شد، انجام گرفت.
نخستین گروه مصدومان شیمیایی این حملات که 8 هواپیمای عراقی آنان را بمباران شیمیایی کرده بودند، در عصر روز 7 اسفند 1362 به بیمارستان صحرایی تخلیه شدند.[v] کسانی که در معرض این گازها قرار گرفته بودند، دچار سوختگی شدید در نقاط مرطوب بدن مانند ریه‌‌ها، چشم‌‌ها و سوختگی صورت و دست‌ها شده بودند. درمجموع در عملیات خیبر 8 درصد مصدومان شیمیایی شهید شدند.[vi]
ایران به‌منظور معالجۀ مصدومان شیمیایی، تعدادی از آنان را در هفتۀ دوم اسفند ماه 1362 به کشورهای اتریش و سوئد اعزام کرد. این اقدام باعث شد محافل خبری غربی نسبت به جنایات عراق در استفاده از جنگ‌افزارهای شیمیایی واکنش نشان دهند، طوری که اولاف پالمه نخست‌‌وزیر سوئد و دبیرکل سابق سازمان ملل در روز 19 اسفند 1362 از مصدومان شیمیایی ایرانی در یکی از بیمارستان‌‌های استکهلم بازدید کرد. با بررسی بمبهای سمّی عمل‌نکرده در جبهه‌‌ها نیز مشخص شد سلاح‌‌های شیمیایی عراق، ساخت روسیه است. در بعدازظهر همین روز نیز جزایر مجنون هدف حملۀ شیمیایی (گاز خردل) 3 هواپیمای عراقی قرار گرفت که بر اثر آن 543 نفر از مدافعان آسیب دیدند.[vii] استفاده از سلاح‌‌های شیمیایی تا روز 30 اسفند 1362 ادامه یافت. در این روز بر اثر کاربرد جنگ‌افزارهای شیمیایی از نوع گاز عصبی تابون در منطقۀ هورالهویزه و جزایر مجنون، 6 نفر از رزمندگان اسلام شهید[viii] و 370 نفر آنها مجروح شدند.[ix]
پس از اینکه عراق سلاح‌‌های شیمیایی را به کار گرفت، به دعوت جمهوری اسلامی هیئتی از کارشناسان سازمان ملل متحد از 23 اسفند 1362 به‌مدت یک هفته به ایران سفر کرد. این هیئت پس از بررسی و بدون آوردن نام عراق، در 7 فروردین 1363 کاربرد بمبهای شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را در جریان عملیات خیبر تأیید کرد. آنها استفاده از گازهای خردل و عناصر فلج‌کنندۀ اعصاب را نیز تأیید کردند. خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، هنگام ارائۀ گزارش کارشناسان به شورای امنیت سازمان ملل گفت: «محاسبات تمامی اعضای هیئت، ادعاهای مربوط به استفاده از سلاح‌‌های شیمیایی را تأیید می‌‌‌‌‌کند و من جز ابراز تأسف، چیزی برای گفتن ندارم.»
خبرگزاری رویترز نیز در 7 فروردین 1363 درباره استفاده عراق از سلاح‌‌های شیمیایی چنین نوشت: دیپلمات‌‌های مطلع در تهران گفتند مهم‌ترین بخش گزارش کارشناسان، تأیید استفاده از عامل عصبی تابون بوده است. آنها گفتند این گاز را آلمان نازی در جنگ جهانی دوم تکمیل و مورد استفاده قرار داد که اثرات هولناک و رنج‌آوری دارد. آنها گفتند عراق ظاهراً متوسل به استفادۀ وسیع از بمبهای سولفوری خردل و گاز اعصاب شده است که هم‌زمان با پیشروی ایرانیان در ماه گذشته به‌صورت بمبارانهای هوایی و آتش توپخانه مورد استفاده قرار گرفته است.[x]
جا داشت در آن زمان شورای امنیت سازمان ملل، دولت عراق را به‌دلیل تخطی از پروتکل 1925 ژنو در مورد کاربرد سلاح‌‌های شیمیایی محکوم کند، ولی چنین اتفاقی نیفتاد. البته شورای امنیت در بیانیۀ ضعیفی و بدون نام بردن از کشور خاصی، استفاده از سلاح‌‌های شیمیایی را محکوم و بر لزوم پایان جنگ عراق و ایران تأکید کرد. وزارت خارجۀ امریکا هم به‌کارگیری سلاح‌‌های شیمیایی را محکوم کرد.[xi] این در حالی بود که پس از عملیات خیبر، ارتش عراق استفاده از جنگ‌افزارهای شیمیایی را در قبال هر عملیات ایران ادامه داد و به‌مرور بر حجم و تنوع گازهای شیمیایی خود افزود.
مجموعاً ارتش عراق با استفاده از حدود 100 عراده توپ و تعدادی هواپیما، حدود 3 هزار گلوله و هزار بمب شیمیایی را تا عمق 80 کیلومتری عملیات خیبر به 90 هدف پرتاب کرد. بر اثر این اقدام حدود هزار نفر از رزمندگان ایرانی شهید شدند و 5 هزار نفر نیز به‌شدت صدمه دیدند.
[i]. اکبر هاشمی رفسنجانی، پس از بحران (کارنامه و خاطرات سال 1361)، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ پنجم، 1386، ص 227.
[ii]. عباس فروتن، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، تهران: نشر طبیب، 1382، ص 94.
[iii]. هاشمی رفسنجانی، به‌سوی سرنوشت (کارنامه و خاطرات سال 1363)، پیشین، ص 31.
[iv]. فروتن، پیشین، ص 103.
[v]. فروتن، پیشین، ص101.
[vi]. رفیقدوست، برای تاریخ می‌گویم، پیشین، ص274.
[vii]. همان.
[viii]. هاشمی رفسنجانی، آرامش و چالش (کارنامه و خاطرات سال 1362)، پیشین، صص 393، 396، 408 و 405.
[ix]. فروتن، پیشین، ص 109.
[x]. هاشمی رفسنجانی، به‌سوی سرنوشت (کارنامه و خاطرات سال 1363)، پیشین، ص 44.
[xi]. همان، ص 54.
