عملكرد سازمان ملل در قبال استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی و نیز بمباران مناطق مسكونی ایران چه بود و این اقدام‌ها چقدر در روند جنگ تأثیر داشت؟
پس از آغاز جنگ شهرها و بمباران شیمیایی نیروهای ایرانی به وسیله عراق، سازمان ملل نیز در مقابل این اقدامات قطعنامه‌ها و بیانیه‌هایی صادر نموده است كه با بررسی آنها می‌توان به عملكرد این سازمان در قبال اقدامات فوق پی برد و تأثیر آن را در روند جنگ سنجید.
شورای امنیت سازمان ملل چهارمین قطعنامه خود (شماره540) درباره جنگ ایران و عراق را در 31 اكتبر 1983 (9 آبان 1362) به دنبال گسترش دامنه جنگ شهرها و نفتكش‌ها صادر نمود. در این قطعنامه شورای امنیت همه موارد نقض حقوق بین‌الملل بشردوستانه را در تمام زمینه‌ها، به ویژه مفاد كنوانسیون‌های 1949 ژنو، محكوم میكند و خواستار قطع فوری همه عملیات نظامی علیه هدف‌های غیرنظامی از جمله شهرها و مناطق مسكونی می‌شود. در این قطعنامه یك نكته واقع‌بینانه به چشم می‌خورد و آن اینكه بر اساس گزارش نمایندگان ویژه دبیركل در مورد حملات عراق به شهرها و مناطق مسكونی و تخریب عمدی شهرهای هویزه و خرمشهر، به طور ضمنی در بند 2 بدون ذكر نام عراق، نقض حقوق بشردوستانه و حمله به اهداف غیرنظامی تقبیح شده است.
پس از آن در پی كاربرد سلاح شیمیایی به وسیله عراق در عملیات خیبر علیه نیروهای ایرانی، نیز شورای امنیت دولت عراق را به خاطر نقض كنوانسیون 1925 ژنو درباره منع كاربرد سلاح‌های شیمیایی مورد نكوهش قرار داد.
همچنین شورای امنیت به دنبال تداوم جنگ شهرها و حملات موشكی به مناطق مسكونی، دو بیانیه در عرض 10 روز صادر كرد. بیانیه‌های 5 و 15 مارس 1985 (14 و 24 اسفند 1363) كه هر دو درباره حملات به مناطق مسكونی بود. در این بیانیه‌ها شورای امنیت ضمن تقاضای قطع این حملات، از ایران و عراق خواست تا به تعهد خود نزد دبیركل مبنی بر عدم حمله به هدف‌های غیرنظامی متعهد باشند. شورای امنیت مدتی بعد در 25 آوریل 1985 (5/2/1364) بیانیه دیگری درباره كاربرد سلاح شیمیایی منتشر كرد كه در آن از دو كشور خواست از به كارگیری هر نوع سلاح شیمیایی علیه نیروها و مناطق غیرنظامی یكدیگر خودداری كنند.
علاوه بر این، شورای امنیت در ششمین قطعنامه خود درباره جنگ ایران و عراق یعنی قطعنامه 582 كه در 24 فوریه 1986 (5/12/1364) صادر كرد، از بمباران مراكز جمعیتی كاملاً غیرنظامی و نقض حقوق بشردوستانه و دیگر قوانین برخورد مسلحانه و به ویژه استفاده از سلاح‌های شیمیایی مغایر با تعهدات پروتكل 1925 ژنو اظهار تأسف نمود.
در واكنش به قطعنامه 582، ایران آن را ناقص و بی‌اعتبار و غیرقابل اجرا اعلام كرد و عراق نیز همچنان به كاربرد سلاح شیمیایی استمرار بخشید. پس از آن شورای امنیت درپی ملاحظه گزارش هیئت اعزامی دبیر كل سازمان ملل كه مأموریت معاینه مجروحان ناشی از كاربرد بمب‌های شیمیایی بستری در بیمارستان‌های اروپا را به عهده داشت، در تاریخ
21 مارس 1986 (اول فروردین 1365) بیانیه‌ای در محكومیت عراق صادر كرد. در این بیانیه، با توجه به اتفاق‌نظر كارشناسان مبنی بر اینكه عراق در موارد زیادی مكرراً از سلاح‌های شیمیایی علیه نیروهای ایرانی استفاده كرده، شورای امنیت استفاده از سلاح‌های شیمیایی را كه ناقض صریح پروتكل 1925 ژنو است قویاً محكوم می‌نماید و با یادآوری بیانیه‌های قبلی در این مورد، رعایت پروتكل فوق را خواستار می‌شود.
شورا همچنین در قطعنامه 598، بمباران مراكز غیرنظامی و نقض اصول بشردوستانه و استفاده از سلاح شیمیایی را سرزنش كرده، اعلام میكند كه تصمیم دارد كلیه عملیات نظامی بین ایران و عراق را خاتمه دهد. شورای امنیت دو قطعنامه دیگر پس از قطعنامه 598 صادر میكند كه هر دو آنها درباره منع كاربرد سلاح‌های شیمیایی بود.
شورای امنیت در تاریخ 9 مه 1988(19/2/1367) نیز قطعنامه 612 خود را صادر كرد. در این قطعنامه 1ـ بر ضرورت عاجل رعایت دقیق مفاد پروتكل منع استفاده از گازهای سمی، خفقان‌آور یا گازهای دیگر و نیز سلاح‌های میكروبی كه در 17 ژوئیه 1925 در ژنو امضا شده است، تأكید میكند.
2ـ تداوم استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ ایران و عراق را كه بر خلاف تعهدات ناشی از پروتكل ژنو است، قویاً محكوم میكند. 3ـ از طرفین توقع دارد كه در آینده از استفاده از جنگ‌افزارهای شیمیایی با توجه به تعهداتشان به موجب پروتكل ژنو خودداری كنند. 4ـ از كلیه كشورها می‌خواهد كه بر اعمال و یا تداوم اعمال نظارت شدید بر صدور مواد و تولیدات شیمیایی ـ كه در ساخت جنگ‌افزارهای شیمیایی به كار می‌روند ـ به كشورهای متخاصم جنگ بیفزایند. 5 ـ تصمیم می‌گیرد كه موضوع را دنبال كند و عزم خود را به منظور بررسی مجدد این قطعنامه اعلام می‌دارد.
در قطعنامه 620 نیز كه همانند قطعنامه 612 تنظیم شده است، شورا كاربرد سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق را محكوم و تأیید میكند كه چنین استفاده‌ای علیه ایران شدت و تكرار بیشتری داشته است.
از طرف دیگر، خاویر پرز دكوئیار دبیركل سازمان ملل متحد، نیز كه از آغاز سال 1982 دبیركلی سازمان را برعهده گرفته بود، اقداماتی در زمینه جلوگیری از جنگ شهرها و كاربرد سلاح شیمیایی انجام داد. دبیركل در پی تشدید حملات به مناطق مسكونی پیامی به رؤسای جمهور دو كشور فرستاد و از آنها خواست كه از هر گونه حمله به مناطق مسكونی خودداری ورزند كه در 12 ژوئن 1984 پس از موافقت طرفین درگیر، جنگ شهرها قطع گردید.
به هر حال، سازمان ملل متحد بیانیه‌ها و قطعنامه‌های متعددی در قبال كاربرد سلاح شیمیایی و بمباران مناطق غیرمسكونی صادر كرد و كشورهای درگیر را نیز دعوت نمود كه اصول بشردوستانه و مفاد پروتكل 1925 ژنو را رعایت كنند كه تا اینجای كار به نظر می‌رسد بسیار خوب كار كرده است. اما مهم این است كه در این بیانیه‌ها و قطعنامه‌ها سازمان ملل در مسئله كاربرد بمب‌های شیمیایی در مواقعی نادر، عراق را محكوم كرده است و در بعضی مواقع حتی اعلام می‌دارد كه از سلاح شیمیایی در جنگ استفاده شده است، ولی از استفاده كننده آن نامی نمی‌برد و یا شدیداً آن را محكوم نمی‌كند و از جوامع بین‌المللی نیز نمی‌خواهد كه این عمل عراق را به دلیل نقض پروتكل 1925 ژنو محكوم كنند، بلكه بسیار راحت از كنار مسئله گذشته و به توبیخ و توصیه بسنده میكند؛ تنها بعد از تصویب قطعنامه 598، یعنی زمانی كه اعضای شورای امنیت عملا تصمیم گرفتند كه به جنگ خاتمه دهند در قطعنامه‌های 612 و 620 كاربرد سلاح شیمیایی را قویاً محكوم میكند و اذعان میكند كه استفاده این سلاح علیه ایران تكرار و شدت بیشتری داشته است. در مورد بمباران مناطق مسكونی هم سازمان ملل به طور جدی تصمیم نگرفته است یا نخواسته است كه این مسئله را حل كند و تنها به توصیه و دعوت طرفین به رعایت اصول بشردوستانه بسنده كرده است.
بنابراین عدم قطعیت بیانیه‌ها و قطعنامه‌های سازمان ملل متحد در این زمینه موجب می‌شد كه رژیم عراق در كاربرد این سلاح‌ها نه تنها ترسی به خود راه ندهد، بلكه حتی تشویق شود تا سلاح شیمیایی در ابعاد گسترده‌تری استفاده كند و همچنین مناطق غیرنظامی ایران را بمباران و موشك‌باران نماید.
