جمهوری اسلامی ایران، پس از تجاوز رژیم بعثی عراق، در سال 1359 درگیر جنگی طولانی شد. این دفاع مقدس، علاوه بر آثار و برکات بیرونی، دستاوردهایی نیز درون نظام اسلامی بر جای گذاشته است. تبیین دستاوردهای فرهنگی این دفاع مقدس از ضروریاتی است که می تواند بن مایه تعیین کننده استراتژی حرکت و روند آتی انقلاب تلقی شود. یکی از اثربخش ترین روش های آشناسازی جوانان نسل سوم انقلاب با دستاوردهای جنگ تحمیلی و ترویج فرهنگ پایداری دفاع مقدس، حضور آنان در مناطق عملیاتی هشت سال دفاع مقدس، مشاهده آثار به جای مانده از آن دوران از نزدیک، و درک فضای معنوی این مناطق است. به استناد ارقام موجود، اشتیاق جوانان به چنین سفرهایی، که در کشور ما «راهیان نور» و در ادبیات علمی «گردش‌گری مناطق جنگی» خوانده می شوند، در سال‌های اخیر بیش از پیش افزایش یافته است. این مقاله، با هدف بررسی انگیزه گردش گران از سفر به مناطق جنگی و طبقه بندی آنان، به منظور کمک به انتقال فرهنگ پایداری تهیه شده است. اطلاعات لازم از منابع کتابخانه‌ای، مصاحبه با کارشناسان، و پرسش‌نامه تکمیل شده بازدیدکنندگان به دست آمده است. جامعه آماری پژوهش شامل همه ایرانیانی است که از مناطق جنگی کشور بازدید کرده‌اند و به کمک روش نمونه‌گیری گلوله‌برفی 152 نفر از آنان به منزله نمونه پرسش شدند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که مهم‌ترین گروه بازدیدکنندگان مناطق جنگی ایران را گردش‌گران زیارتی ـ یادبودی و گردش‌گران فرهنگی ـ میراثی تشکیل می دهند. عمده این گردش‌گران با انگیزه‌های ملی و مذهبی به بازدید مناطق جنگی می‌روند و علاقه وافری به شنیدن رشادت‌های جنگاوران و ناشنیده‌ها درباره آن دارند. نتایج این تحقیق می‌تواند در مدیریت گردش‌گران و برنامه‌ریزی برای ارتقای دستاوردهای فرهنگی و اجتماعی گردش‌گری جنگ، کاربرد داشته باشد.
کلمات کلیدی: فرهنگ پایداری، دفاع مقدس، بازدید از مناطق جنگی، گونه شناسی بازدیدکنندگان (visitors typology)، انگیزش، راهیان نور.
با تجاوز رژیم بعثی عراق به ایران در سال1359، کشور در سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی درگیر جنگی شد که هشت سال به طول انجامید. شروع این دفاع مقدس نسل پیروزمند انقلاب اسلامی را برای حفظ کیان انقلاب، میهن، دین، شرف، و عزت روانه جبهه‌ها کرد و فرهنگ انقلاب با فرهنگ جبهه عجین شد.
به شهادت تاریخ، این جنگ به‌رغم خسارات سهمگینی که به همراه داشت موجب سربلندی نظام اسلامی و تعدیل موازنه قدرت بین‌المللی به نفع اسلام و ایران بود. هشت سال دفاع مقدس، علاوه بر این آثار بیرونی، آثار و دستاوردهایی نیز درون نظام اسلامی به‌جای گذاشته است. تا آنجا که اتکا بـه دستاوردهای فرهنگی آن می‌تواند راهنمای تعیین‌کننده راهبرد حرکت و روند آتی انقلاب اسلامی تلقی شود. حفظ آثار جنگ تحمیلی اعم از آثار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی آن ازجمله احساس صلابت، قدرت، سرفرازی در مقابل زورمداران و کرنش تنها در مقابل قدرت لایزال الهی، شهادت‌طلبی، اعتمادبه‌نفس، ایثار و ازخودگذشتگی، قناعت، و اعتماد بـه امدادهای غیبی از وظایفی است که کم‌توجهی به آن موجب خسران فراوان خواهد شد. از سوی دیگر، توجه به آفت‌های تهدیدکننده این فرهنگ، که حاصل خون هزاران شهید انقـلاب است، امری ضروری است. به گفته بهداروند: فراموش کردن روحیه جنگ و کفر ستیزی، پیدایش اخلاق دنیاگرایی، روحیه تجمل‌گرایی، روحیه مسالمت‌آمیز، روحیه مصرف‌گرایی، بی‌توجهی اساسی به انحرافات عقیدتی مخصوصاً در نسل جوان، تحقیر نیروهای رزمنده و جان‌برکفان جبهه جنگ، رویگردانی از معنویات، و ... از آفات سهمگینی است که همواره این انقلاب و نتایج آن یعنی حاکمیت ارزش‌های الهی را بر جامعه اسلامی به‌شدت تحقیر می‌کند (بهداروند، 1390). جنگ فقط یک زمان، مکان، و رویداد نیست بلکه نمایشی از قهرمانی‌ها و نمودی از جان‌فشانی‌ها و ایثارگری‌های ملتی سرافراز است که امروزه در گذران اوقات فراغت و گردش‌گری نقش مهمی پیداکرده است.
در دهه اول پیروزی انقلاب اسلامی و طی سال‌های دفاع مقدس «ایثار» فرهنگ مسلط بر جامعه ایران بود. در دهه دوم انقلاب و با سوق یافتن کشور به‌سوی توسعه اقتصادی به‌تدریج تبلیغات تجاری گسترش یافت. موج دوم تبلیغات در کشور موجب شکل‌گیری دوگانگی ارزش‌ها، مصرف‌زدگی، اسراف و تبذیر، و تجمل‌گرایی شد. درواقع، تبلیغات در دهه اول انقلاب اسلامی با اصول و ارزش‌های بومی پیوند مستحکم‌تری داشت. علاوه بر چالش‌های پیروزی نظام فرهنگی، کشور از درون نیز با چالش‌های مهمی روبه‌رو بوده است؛ برخی از این چالش‌ها عبارت‌اند از: برنامه‌ریزی فرهنگی و مطالعات و پژوهش‌های علمی ناکارآمد بخشی از مدیران فرهنگی در حوزه نظر و عمل، تبلیغات فرهنگی منفی از درون همچون ارائه تصویری غیر هنرمندانه و کلیشه‌ای از دستاوردها و ارزش‌های فرهنگی انقلاب و دفاع مقدس، نشناختن مخاطب و نیازها و علایق او، فقدان وحدت رویه در میان نهادهای فرهنگی و کالاهای فرهنگی و رسانه‌هایی که از آن‌سوی مرزها فضای فرهنگی کشور را به‌سوی تخریب و فساد آفرینی سوق می‌دهند (جانقربان، 1386). یکی از اقداماتی که در سال‌های اخیر به‌منظور آشناسازی نسل جوان با دستاوردهای هشت سال جنگ تحمیلی و ترویج فرهنگ پایداری دفاع مقدس انجام‌شده است، سفر به مناطق جنگ هشت‌ساله در قالب اردوهای «راهیان نور» است.
این مقاله می‌کوشد، با نگاهی علمی به داده‌های مربوط، علل و انگیزه‌های بازدید از مناطق جنگی را شناسایی و گروه‌بندی کند، و با ارزیابی نقش آن‌ها در حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس راهکارهایی ارائه دهد
