مقدمه و بیان مسئله
با توجه به افزایش و متنوع شدن گونه‌های گردشگری در جهان، یکی از انواع خاص گردشگری که در دهه‌های اخیر موردتوجه گردشگران و برنامه‌ریزان قرارگرفته است، «گردشگری جنگ» است. این نوع گردشگری برای اولین بار و در سال‌های دور، در کشورهای غربی موردتوجه قرارگرفته است و به شکل بازدید از آثار و بقایای برجای مانده از جنگ جهانی اول و دوم، نمود پیدا کرده است (Strange et.al, 2003. P 239).
اصطلاح گردشگری سیاه بنا بر تعریف، برای توصیف سفر به مکان‌های مرتبط با مرگ، فاجعه و مصیبت به‌کار می‌رود، اگرچه پدیده جنگ به‌خودی‌خود یک رویداد فاجعه‌آمیز تلقی می‌شود، اما اگر حضور در آن با هدف دفاع از عقیده، آرمان، دین و ناموس باشد، با مفهوم مقدس شهادت پیوند می‌خورد. ازاین‌رو بازدید از مناطق جنگی هشت سال دفاع مقدس را می‌توان در مقوله‌های خاص گردشگری مثل گردشگری و مناطق جنگی، گردشگری زندان، گردشگری میراث ناخوشایند، گردشگری اسارت و گردشگری نسل‌کشی عنوان کرد حال آنکه استفاده از اصطلاح رایج در ادبیات گردشگری یعنی گردشگری سیاه صرفاً به دلیل نزدیکی به ترجمه دقیق عبارت لاتین آن یعنی گردشگری سیاه است و هیچ مفهومی متناسب با بازدید از مناطق جنگی هشت سال دفاع مقدس را در ذهن متبادر نمی‌کند.
سایر محققان گردشگری سیاه را نوعی گردشگری فرهنگی و میراث می‌دانند، زیرا سراچه‌های گردشگری سیاه، اغلب اهمیت فرهنگی و تاریخی بالایی دارند (King, 2011, p 47). در این میان پژوهشگرانی همانند اسمیت (1998) بیان می‌کند که محصولات و بقایای جنگ مانند میدان نبرد، آرامگاه‌ها، یادمان‌ها، موزه‌ها و نمایش‌های زنده تاریخی، منابع اصلی توسعه گردشگری جنگ هستند. این بقایا خود هم جاذبه‌های تاریخی دارند و هم زیرساخت‌های توسعه گردشگری جنگ (Bigley,et.al, 2010, p79). استرانگ در پژوهش خود بازدید از زندان‌های سیاه آرامگاه و قبرستان‌ها، اردوگاه‌های اسرای جنگ، میدان‌های جنگ و دیگر مکان‌های مرتبط با رنج‌های بشری را به‌عنوان گردشگری تلخ عنوان می‌کند. (Strang,et.al, 2003, p 390)
با توجه به اینکه گردشگری امروزه یکی از مهمترین فعالیت‌های درآمدزا در جهت نیل به رشد، در کوتاه‌مدت و نیل به توسعه، در بلندمدت است، لذا بر این اساس به دلیل وجود پتانسیل بسیار عظیم، در مناطق موردمطالعه در ارتباط با گردشگری جنگ و با توجه به اینکه مناطق موردمطالعه از منظر توسعه می‌توانسته‌اند بسیار بهبودیافته‌تر و بهره‌مندتر از آنچه امروز مشاهده می‌شود باشند. لذا نیاز است که بحث توسعه گردشگری و به‌ویژه گردشگری دفاع مقدس با تأکید بر سنجش گرایش گردشگران ورودی مورد بررسی قرار گیرد تا در این راستا با شناسایی نقاط قوت و ضعف از دیدگاه گردشگران و کارشناسان، برنامه‌ریزی هدفمند جهت توسعه مناطق مذکور صورت گرفته و گردشگری جنگ در این مناطق به یک گردشگری پایدار تبدیل شود. تا از این رهگذر گردشگران نه برای یکبار، بلکه انگیزه بازگشت مجدد به مناطق را داشته و در سایه آن، تمامی کمبودهایی که در مناطق موردمطالعه وجود داشته، به‌ویژه ازنظر اقتصادی در آینده برطرف شود.
اهمیت پژوهش مورد بررسی در جهت کمک به مدیران، متصدیان و حتی مردم محلی در توجه به گردشگران ورودی، چه از جهت ایجاد جذبه و علاقه برای بازگشت مجدد به منطقه، چه از منظر بهره‌مندی از اثرات اقتصادی که گردشگران ورودی در جهت بهبود کیفیت زندگی بومیان داشته و چه آشنا کردن نسل‌های جدید با آرمان‌ها، ارزش‌ها و رشادت‌های دفاع مقدس از طریق تبلیغ برای نسل‌های جدید و افرادی که تا حال از این سراچه‌ها بازدید نکرده‌اند، است.
با توجه به اینکه در مطالعات پیشین صورت گرفته در راستای این نوع از گردشگری، پژوهشگران بیشتر به مباحثی از قبیل معرفی سراچه‌های گردشگری جنگ، سنجش تأثیر یا عدم تأثیر گردشگری جنگ بر کیفیت زندگی شهرنشینان، مطالعه دیدگاه‌های گروهی خاص در ارتباط با گردشگری جنگ همانند دانشجویان یک دانشگاه و غیره پرداخته‌اند. تمایز صورت گرفته در پژوهش حاضر با مطالعات پیشین مباحثی از قبیل توجه به گردشگری پایدار از دیدگاه تداوم بازگشت به مناطق موردمطالعه و مباحث مرتبط با تبلیغات برای ورود دیگر گردشگران، سنجش اثرات گردشگری جنگ در مناطق موردمطالعه از دیدگاه مؤلفه‌های مختلف، در نظر گرفتن دیدگاه‌های گروه‌های مؤثر در توسعه این نوع گردشگری (کارشناسان، گردشگران ورودی)، سنجش هدف اصلی از ورود به منطقه جهت تقویت همان نوع از گردشگری و... بوده است تا ضمن تکمیل مطالعات پیشین به ایجاد دریچه‌ای نوین برای بررسی دیگر جنبه‌ها در پژوهش‌های آینده کمک شود. بر این اساس سؤالات زیر مطرح می‌شوند:
- آیا در میان انواع مختلف گردشگری، گردشگران بیشتر با گرایش به گردشگری جنگ به منطقه موردمطالعه وارد می‌شوند؟
- آیا رضایتمندی گردشگران در بازگشت مجددشان به منطقه و تبلیغات آنها برای افزایش تعداد گردشگران سراچه‌های گردشگری جنگ تأثیرگذار است؟
- آیا اثرات گسترش گردشگری جنگ در یادمان‌های جنگی مناطق موردمطالعه تفاوتی باهم دارند؟
