در بيستمين سالگرد عمليات والفجر8 و فتح فاو، پرسش اين است كه اين پيروزي چه جايگاهي در روند تحولات جنگ داشت؟ پاسخ به اين پرسش تا اندازه‌اي نقش و تأثير فتح فاو را در روند جنگ آشكار مي‌سازد.
براي دستيابي به پاسخ بايد سه موضوع شامل: "اهميت منطقه" عملياتي فاو، "تاكتيك عمليات" براي تصرف فاو و توانايي "تثبيت منطقه" پس از تصرف آن را مورد بررسي قرار داد. در اين صورت با بررسي "پيامدهاي" فتح فاو مي‌توان اهميت اين پيروزي را خاطرنشان كرد.
اهميت منطقه*
منطقه عملياتي فاو در ميان رودخانه اروند، خليج‌فارس و خورعبدالله محصور است و از طريق خشكي در 90 كيلومتري شمال غربي آن ، شهر صنعتي بصره قرار دارد و در جنوب غربي آن بندر ام‌القصر واقع است.
شبه‌جزيره فاو به دليل اينكه در ميان آب محصور مي‌باشد لذا تحت تأثير جزر و مد آب خليج‌فارس است و داراي رطوبت دائمي مي‌باشد. قسمت عمده زمين منطقه باتلاقي، نمك‌زار و سست هست به همين دليل تردد وسايل سنگين به جز بر روي جاده‌هاي فاو بصره، در بخش‌هاي ديگر كه فاقد جاده است، امكان‌پذير نمي‌باشد. عرض مناطق باتلاقي در ساحل رودخانه در برخي مناطق به 4 كيلومتر مي‌رسد.
رودخانه اروند از دو رودخانهِ دجله و فرات در خاك عراق سرچشمه مي‌گيرد و آب رودخانه كارون نيز به آن اضافه مي‌شود. جريان رودخانه به سمت خليج‌فارس است. عمق رودخانه در عميق‌ترين منطقه به 25 متر مي‌رسد و ارتفاع آب در حالت جزر و مد به 5/3 متر مي‌رسد.
پوشش ساحل رودخانه از چولان (بوته‌هاي بزرگ) است و به هر ميزان كه رودخانه به خليج‌فارس نزديك مي‌شود عمق چولان افزايش مي‌يابد. ارتفاع چولان از 5/1 تا 3 الي 4 متر است.
سه جاده اصلي منطقه در زمان عمليات، الفجر8 عبارت بود از جاده فاو بصره به طول 91 كيلومتر، جاده استراتژيك فاو بصره به طول 82 كيلومتر و جاده فاو ام‌القصر به طول 50 كيلومتر.
در واقع ارتباط بصره با فاو و بندر ام‌القصر از طريق جاده‌هاي مورد اشاره امكان‌پذير بود زيرا ساير قسمت‌هاي زمين براي ترددهاي سنگين مناسب نبود.
توضيحات مزبور نشان مي‌دهد شبه جزيره فاو واقع در شمال خليج‌فارس و در منتهي‌اليه شهر بصره براي عراق از موقعيت سياسي - اقتصادي منحصر به فردي برخوردار است. تمامي ارتباط اقتصادي عراق به شمال خليج‌فارس متأثر از شبه‌جزيره فاو است و همين امر با توجه به عرض جغرافيايي منطقه فاو بيانگر يكي از تنگناهاي ژئوپلتيك عراق مي‌باشد كه از دست دادن آن معضلات عراق را دو چندان مي‌كند. علاوه بر اين عرض محدود و طول جغرافيايي منطقه فاو و سستي زمين منطقه، عراق را در صورت تصرف منطقه فاو در يك جنگ زميني براي دفاع يا بازپس‌گيري، با دشواري مواجه مي‌كند.
تاكتيك عملياتي
موقعيت رودخانه اروند به دليل ويژگي‌هاي آن براي عراقي‌ها به مثابه يك خط پدافندي مستحكم و بسيار دشوار براي عبور محسوب مي‌شد. همين امر تا اندازه‌اي عراق را نسبت به عدم امكان عبور قواي نظامي ايران مطمئن ساخته بود. علاوه بر اين عراق با توجه به اهميت شهر فاو، ساحل رودخانه را با موانع مصنوعي، قابل دفاع كرده بود. ضمن اينكه عراقي‌ها با دكل‌هاي ديده‌باني با ارتفاع 42 تا 100 متر و واحدهاي گشتي شناسايي، همراه با رادار رازيت براي كنترل سطح آب، هرگونه تحركي را كنترل مي‌كردند.
بنابراين رزمندگان براي عبور از رودخانه اروند با دو مانع اساسي روبه‌رو بودند كه يكي رودخانه بود با جزر و مد مكرر آب در طول 24 ساعت و ديگري موانع و استحكامات دشمن در ساحل سست و باتلاقي رودخانه بود.
براي عبور از رودخانه با توجه به تجربه سپاه در عمليات آبي خاكي خيبر و بدر در سال‌هاي 1362 و 1363 و ضرورت‌هاي جديد، عبور غواص براي شكستن خط و استفاده از قايق براي انتقال نيروي يگان‌ها در مرحله سرپل‌گيري و پاكسازي ساحل پيش‌بيني شد. در اين مرحله پاكسازي ساحل و نخلستان‌ها بسيار حائز اهميت بود زيرا هرگونه تعلل يا تسامح مانع از اجراي مراحل بعدي عمليات و همچنين احداث پل و تأمين عقبه نيروها و انتقال وسايل سنگين براي حفظ منطقه مي‌شد.
عراقي‌ها در برابر تاكتيك نيروها براي عبور از رودخانه دو مشكل اساسي داشتند. نخست آنكه قواي ايران را فاقد تجربه عبور از رودخانه مي‌دانستند و با فرض عبور نيز تصور مي‌كردند در حد يك عمليات گشتي شناسايي يا ايذايي خواهد بود لذا امكان انجام يك عمليات بزرگ در منطقه فاو و يا عبور از رودخانه را پيش‌بيني نمي‌كردند. علاوه بر اين عمليات حفاظت و تأمين نقش بسيار مؤثري در غافل‌گيري عراقي‌ها داشت زيرا تمركز ترددها در منطقه هور همراه با كنترل تردد در منطقه مقابل فاو و ارزيابي عراقي‌ها از توان نظامي ايران در مجموع سبب گرديد عراقي‌ها نتوانستند امكان عمليات بزرگ در فاو را پيش‌بيني كنند.
تثبيت منطقه
تجربه عمليات‌هاي حدفاصل فتح خرمشهر تا فتح فاو، بيانگر ناتواني ايران در تأمين كامل اهداف و تثبيت منطقه تصرف شده بود. به همين دليل انجام عمليات و سپس عقب‌نشيني پس از چند روز به يك عادت نامطلوب تبديل شده بود. دشواري و تلخي‌هاي حاصل از اين وضعيت در پيش‌بيني برخي از امكانات مانند آتش توپخانه، پشتيباني هوايي و پدافند و نيروي مناسب براي انجام عمليات و در نتيجه پيدايش اراده لازم براي حفظ منطقه نقش مهمي داشت. البته در اين عمليات قرار بود نيروهاي ارتش در منطقه شلمچه با دشمن درگير شوند كه عمليات انجام نشد ولي بخشي از يگان‌هاي سپاه در برابر جزيره ام‌الرصاص با عمليات فريب دشمن را حساس كردند و در منطقه هور نيز تردد وسيع نيروهاي سپاه، دشمن را دچار ترديد و اشتباه در محاسبه كرده بود.
استقرار توپخانه در منطقه مقابل فاو براي اجراي آتش بر روي نيروهاي عراقي كه از بصره به سمت فاو حركت مي‌كردند در يك خط طولاني به همراه پدافند و پشتيباني هوايي تدريجاً امكان تأمين منطقه تصرف شده را با استفاده از عارضه كارخانه نمك فراهم كرد.
هفتاد و پنج روز جنگ سخت و دشوار سبب گرديد منطقه فاو پس از تصرف، تأمين و تثبيت شد. عراقي‌ها تدريجاً از بازپس‌گيري منطقه نااميد شدند به همين دليل استراتژي دفاع متحرك طرح‌ريزي و اجرا شد. عراقي‌ها اميدوار بودند با حمله به برخي از مناطق از جمله مهران، فكه و غيره از توان ايران در فاو كاسته و با اين پيروزي‌ها علاوه بر اهداف سياسي رواني، شرايط را براي حمله مجدد به فاو فراهم سازند. اين استراتژي نيز شكست خورد و عراق از دست دادن فاو و انهدام نيروها و تجهيزات خود را به عنوان يكي از تلخ‌ترين شكست‌هاي نظامي پذيرفت.
پيامدها
1- قواي نظامي ايران در يك عمليات تركيبي و در دشوارترين نوع عمليات كه عبور از رودخانه است، قواي نظامي عراق را در هم شكستند و منطقه تصرف شده را در يك زمان نسبتاً طولاني تثبيت كردند. نتيجه عمليات با ملاحظاتي كه داشت ذهنيت‌هاي موجود را درباره توانايي و قدرت تهاجمي و دفاعي ايران تغيير داد. متقابلاً برداشت‌هاي موجود از وضعيت عراق و حمايت‌هاي انجام شده، براي دفاع در برابر تهاجمات ايران دستخوش تغيير شد. براي نخستين بار احتمال پاره‌اي از تغييرات در داخل عراق و پيامدهاي پيروزي ايران در سطح منطقه مورد بحث قرار گرفت.*
2 - برتري نظامي ايران در عمليات فاو توازن موجود در جنگ را به سود جمهوري اسلامي ايران تغيير داد. جنگ فرمايشي و بدون برنده به عنوان چارچوب استراتژي امريكا و قدرت‌هاي بزرگ مورد ترديد قرار گرفت و براي نخستين بار احتمال تغيير آن از سوي ايران پيش‌بيني شد.
3- پيروزي در فاو امكان ادامه جنگ و چانه‌زني سياسي را متكي بر موقعيت برتر ايران فراهم ساخت. در حالي كه عمليات فاو در صورت شكست مي‌توانست نقطه پاياني جنگ باشد به اين معنا كه در تداوم روند فرسايشي جنگ و ناكامي‌ها ايران براي تعيين سرنوشت جنگ و انباشت قدرت عراق، با شكست عمليات فاو، عراق با آغاز تهاجم به مناطق تصرف شده، موازنه جنگ را تغيير مي‌داد حال آنكه برتري در فاو استراتژي دشمن را در مرحله جديد با شكست همراه كرد و بر قدرت و توانايي ايران براي ادامه جنگ افزود.
4- پيروزي بزرگي كه در فاو حاصل شد در صورتي كه بلافاصله پس از فتح خرمشهر صورت مي‌گرفت مي‌توانست تأثيرات سرنوشت‌سازي بر روند تحولات جنگ داشته باشد ولي به دليل تأخير در كسب پيروزي همراه با افزايش توانمندي عراق و مديريت جنگ از سوي قدرت‌هاي بزرگ، تدريجاً وزن پيروزي‌هايي مانند عمليات فاو در سال ششم جنگ به اندازه نياز ايران نبود و همين امر به عراق و حاميانش براي كنترل اوضاع و مهار پيامدهاي پيروزي ايران زمان و فرصت مي‌داد.
5- افزايش هزينه هر پيروزي با تشديد فشار به ايران، استراتژي عراق و حاميانش بود. به همين دليل حجم فشارهاي وارده به ايران با گسترش حملات عراق به زيرساخت‌هاي صنعتي و اقتصادي كشور در شش ماه اول سال 1365 با هيچ دوره‌اي از جنگ قابل مقايسه نبود. در واقع عراق و حاميانش تلاش مي‌كردند اين موضوع به ايران منتقل شود كه هزينه هر پيروزي بيش از دستاوردهاي آن خواهد بود. با اين روش به دنبال تضعيف اراده ايران براي پيگيري اهداف و خواسته‌هايش بودند.
6 - فتح فاو در چارچوب استراتژي ايران براي كسب يك پيروزي و خاتمه دادن به جنگ معنا داشت ولي چنانكه اشاره شد افزايش توان عراق و قدرت مديريت حاميان عراق در جنگ مانع از تحقق اين استراتژي بود. براي مقابله با اين وضعيت و با اميد به كسب يك پيروزي ديگر براي متقاعد كردن عراق و حاميانش، جنگ با طراحي عمليات كربلاي4 ادامه يافت ولي هوشياري عراق و كمك اطلاعاتي امريكا به اين كشور مانع از كسب يك پيروزي ديگر شد. در عين حال پيروزي در عمليات كربلاي5 مجدداً پيامدهاي پيروزي در فاو را خاطرنشان ساخت و زمينه تصويب قطعنامه 598 و اتمام جنگ در چارچوب اين قطعنامه فراهم آمد.
