تاریخ‌نگاری هشت سال دفاع مقدس در ارتش
امیر مسعود بختیاری*
مقدمه
با توجه به اینکه موضوع بحث، تاریخ‌نگاری هشت سال دفاع مقدس است ذکر این نکته بی‌مناسبت نیست که مطالعه تاریخ عمومی ایران از دوران باستان تا جنگ‌های ایران و روس در اوایل دوران قاجارها چنین می‌نماید که گویا تاریخ ایران فقط شامل شرح جنگ‌های پادشاهان و امپراطوران این سرزمین با دشمنان و مهاجمان خارجی و مدعیان و رقیبان داخلی و جدا شدن‌ها و یا ضمیمه شدن‌های قلمروهای حکومتی می‌شود و مثل این که تاریخ ایران، تاریخ جنگ‌ها بوده است. شرح اکثر این جنگ‌ها توسط مورخین از یونانی و رومی و عرب گرفته تا شرق شناسان غربی نگاشته شده که مسلماً خالی از تحریف و ابهام و اغراق نیست و اکثراً هم حالت کلی گوئی دارد و از نویسندگان و کاتبان و شارحان ایرانی، کمتر اثری از این در دست مشاهده می‌شود. گاهی شعرای دربار شاهان در مداحی و ثناگوئی و قصاید خود به نوعی به جنگ‌های شاهان معاصر خود اشاراتی داشته‌اند که طبعاً ارزش آن را ندارد که در زمینه تاریخ‌نگاری جنگی و نظامی قرار گیرد. وقایع‌نگاران و کاتبان درباری شاهان مانند میرزا مهدی‌خان استرآبادی منشی نادر شاه افشار نیز که به شرح و توصیف وقایع و جنگ‌های آن پادشاه پرداخته باشند در تاریخ نظامی ایران بسیار نادرند.
در مبحث کلی تاریخ‌نگاری جنگ در ایران اثر جاودانه و عظیم حکیم ابوالقاسم فردوسی یعنی شاهنامه، گذشته از استثنائی بودنش از نظر شکل و محتوا، به هر حال شایان ذکر است. تشریح و توصیف جنگ‌های بیان شده در شاهنامه اگر چه مربوط به جنگ‌های اسطوره‌ای و افسانه‌ایست و حکیم طوس در آن حماسه را با حکمت در آمیخته ولی با ذوق لطیف، نبوغ و خلاقیت کم‌نظیر شاعر حماسه سرا به بیان داستان‌های رزمی و شرح سلحشوری‌ها، آئین‌ها، آموزه‌های پهلوانی و رسوم مردی و مردانگی و رزم‌آوری پهلوانان، یلان و گردانی که در واقع تجلی حق، خوبی، خیر، روشنایی و صاحبان رفتار اهورائی به شمار می‌آیند در جنگ با نابکاران و دیوان و ددان که مظهر شرارت و اهریمنی هستند پرداخته است، حتی تراژدی‌هایی همچون رزم رستم و اسفندیار و یا رستم و سهراب که اشک بر چشم و سوک بر دل خواننده می‌نشاند
به هر حال گذشته از حکمت نهفته در تمامی متن شاهنامه، اهمیت و ارزش شرح و توصیف صحنه‌های رزم و رزم‌آوری فرزندان و پهلوانان و سرداران ایران زمین، اگر چه افسانه هم باشد ـ شایسته ذکر است و مقرون به صواب نیست که بدون اشاره و بزرگداشت این اثر، به موضوع تاریخ‌نگاری هشت سال دفاع مقدس که خود پدیده‌ای ماندگار از دلیری‌ها و ایثارگری‌های فرزندان این سرزمین در مقابل تجاوز و تهاجم شریران زمان است و حماسه آن قهرمانان اسطوره‌ای را زنده و تداعی می‌کند، بپردازیم.
غرض از این مقدمه این بود که مدعی شوم تاریخ‌نگاری جنگ به این صورت و با این وسعت توسط نویسندگان ایرانی موضوعی بی‌بدیل در تاریخ است که بایستی مورد توجه قرار گیرد.
اما در مورد تاریخ‌نگاری جنگ تحمیلی در ارتش، لازم به ذکر است که در رژیم گذشته اساساً نهاد سازمان یافته‌ای برای تاریخ‌نگاری جنگ در ارتش پیش‌بینی نگردیده بود و اگر چه در سازمان ارتش امریکا که ارتش ایران تا حدود زیادی از آن الگوبرداری کرده بود در سازمان سپاه‌‌های نیروی زمینی یک گروه تاریخ‌نگار و تحلیل‌گر جنگ وجود دارد که به لشکرها و یگان‌های عمده تابعه سپاه مأمور می‌شوند اما همان گونه که فوقاً اشاره شد، ارتش ایران فاقد چنین سازمانی بود و کتاب‌هایی مانند عملیات در تنگ تامردای (عملیات نامنظم در مناطق عشایری جنوب 1342) و یا پنجاه سال تاریخ ارتش نوین ایران (1351) توسط یکی از فرماندهان مسئول و یا گروه کاری موقتی نوشته شد نه توسط یک نهاد سازمانی و دارای مأمویت تاریخ نویسی.
اندکی زمانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در عملیات رزمی با گروه‌های مسلح ضدانقلاب در پاره‌ای از مناطق به خصوص غرب کشور درگیر گردید و تداوم درگیری و آشفتگی و نابسامانی‌های سازمانی مانع از آن می‌شد که اندیشه وقایع‌نگاری منظم در تاریخ نویسی این عملیات که دامنه چندان محدودی هم نداشت در سازمان پیدا شود.
در ماه‌های اولیه تهاجم همه جانبه عراق، کماکان هم به خاطر در هم ریختگی نسبی سازمان ارتش و هم به سبب آن که پیش‌بینی نمی‌شد جنگ چندان طولانی شود و هم چنین به علت این که وظایف روابط عمومی ارتش به سازمان عقیدتی سیاسی محول شده و تصور می‌گردید وظایف فرهنگی، تبلیغی و ... در عهده این سازمان است، طبعاً فرصت و زمینه مناسبی برای پرداختن به تاریخ‌نگاری جنگ به چشم نمی‌خورد.
اولین گام برای تاریخ‌نگاری جنگ در ارتش در اوایل شش ماهه دوم و در دانشکده فرماندهی و ستاد نیروی زمینی برداشته شد و تعداد بسیار معدود اساتید باقی‌مانده در دانشکده (در این زمان دانشکده غیر فعال بود و اکثر اساتید در یگان‌های عملیاتی به عنوان فرمانده یا افسر ستاد مشغول خدمت بودند) طبق طرحی که توسط فرمانده وقت دانشکده (سرهنگ ستاد غلام‌حسین فاضل) تهیه شده بود به مطالعه و بررسی و تجزیه و تحلیل عملیات انجام شده از جنبه‌های مختلف اطلاعاتی، عملیاتی، پرسنلی و لجستیکی پرداخته و برای هر یک از امور چهارگانه یاد شده گروه کاری مجزا و مشخصی تشکیل شد که این گروه‌ها جهت بررسی‌ها و پژوهش‌های میدانی به جبهه‌های جنوب و غرب عزیمت کردند و ضمناً از نیروی زمینی درخواست گردید که یک نسخه از مدارک، طرح‌ها و مکاتبات عملیاتی را برای دافوس ارسال نماید تا اسناد لازم جمع‌آوری گردد. اندکی بعد با پیوستن سرهنگ زرهی ستاد یعقوب حسینی که در شش ماهه آغاز جنگ معاونت عملیاتی فرمانده نیروی زمینی را عهده‌دار بود به گروه تاریخ‌نگاری جنگ دافوس از آنجایی که هم از اطلاعات ارزنده و مستندی برخوردار بود و هم صاحب تفکر و دانش نظامی بود و علاوه بر آن قلم توانا و شیوایی نیز داشت کار تدوین تاریخ جنگ در دانشکده فرماندهی و ستاد با سرعت و مطلوبیت بیشتری دنبال شد.
روش کاری گروه تاریخ‌نگاری جنگ در دافوس به این ترتیب بود که کلیه مدارک، طرح‌ها، دستورات و جداول حوادث و سایر مکاتبات عملیاتی لازم را جمع‌آوری و مدون کرده و در پایان ضمن تشریح مختصری از جریان عملیات انجام شده و نتایج به دست آمده آن عملیات را از دیدگاه اصول نُه گانه جنگ مورد تطبیق و ارزیابی قرار می‌داد. خلاصه آن که آرشیو اولیه و ارزشمندی از مدارک عملیاتی شامل سابقه درگیری‌های مرزی ایران و عراق، وضعیت ارتش در آغاز جنگ، روزشمار ماه‌های اولیه جنگ، عملیات محدود آفندی انجام شده و عملیات پدافندی نیروهای خودی تهیه گردید که مجموعة ارزشمند و مستندی به شمار می‌آید و تقریباً تمامی مدارک آن مبنای تاریخ‌نگاری‌ها و پژوهش‌های دیگران در ارتش قرار گرفت.
در آغاز سال دوم جنگ که سپهبد صیادشیرازی به فرماندهی نیروی زمینی منصوب شدند، از این کار استقبال کردند و دستورات مؤکدی برای ارسال مدارک عملیاتی به دانشکده فرماندهی و ستاد صادر نمودند.
تقریباً بعد از دو سال، نیروی زمینی به کار تدوین تاریخ جنگ یک حالت سازمانی داد و آنچه را که در دافوس صورت می‌گرفت تقریباً به همان شکل و قواره به معاونت طرح و برنامه نیروی زمینی واگذار کرد که این کار تا خاتمه جنگ ادامه یافت. البته در این وضعیت افراد دیگری جایگزین گروه کار دانشکده فرماندهی و ستاد گردیده بودند.
تقریباً در اوایل سومین سال جنگ با هدایت و تحت سرپرستی مستقیم ریاست وقت سازمان عقیدتی سیاسی ارتش "حجت‌الاسلام غلامرضا صفائی" دفتر سیاسی آن سازمان با دعوت از تعداد انگشت‌شماری از افسران مجرب و کار آزموده که به مسائل جنگ آشنایی داشتند و خود به نحوی در جبهه‌ها حضور یافته و در مشاغل برجسته‌ای نیز انجام وظیفه نموده بودند (که به نظر نگارنده شاخص‌ترین آنها همان سرهنگ ستاد یعقوب حسینی بود) کار تهیه پیش‌نویس کتاب‌های مربوط به هر یک از عملیات انجام شده به خصوص عملیات عمده انجام شده تا آن زمان را آغاز کرد و تدبیر اصلی بر مستند بودن و بیان واقعیات و صراحت بود. حاصل ارزشمند این اقدام، تهیه یک مجموعه هفت جلدی از آغاز جنگ تا عملیات رمضان بود که 6 جلد آن با عنوان "ارتش در هشت سال دفاع مقدس" در سال‌های 1371 تا 1374 منتشر گردید ولی ادامه کار و تکمیل تاریخ جنگ بنا به دلایلی تا پایان توسط دفتر سیاسی ادامه نیافت. بنا به اظهار حجت‌الاسلام صفائی ایشان بعداً آن پیش‌نویس‌های اولیه را به شهید سپهبد صیادشیرازی که در جایگاه جانشین ریاست ستاد کل قرار داشتند تحویل دادند که با صلاحدید ایشان در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.
شایان ذکر است که در سال 1363 فرمانده وقت دانشکده افسری نیروی زمینی سرهنگ ستاد عطاء‌الله صالحی (امیر سرلشکر صالحی فرمانده محترم فعلی کل آجا) از نگارنده خواست که به منظور آگاهی دانشجویان سال سوم آن داشکده و انتقال تجارب رزمی، یک کتاب آموزشی تهیه شود تا رسماً و مستقیماً در برنامه آموزشی دانشجویان قرار گیرد. در اجرای این تدبیر کتاب عملیات طریق‌القدس در سال 1363 تدوین، چاپ، توزیع، و مورد بهره‌برداری آموزشی قرار گرفت که در واقع رسماً بخش نوینی از کتاب هنر جنگ سنتی دانشکده افسری محسوب گردید و به واقع می‌توان گفت این کتاب، اولین کتاب تاریخ جنگ منتشر شده است. در سال بعد کتاب عملیات بیت‌المقدس و فتح خرمشهر نیز در ادامه آن کتاب و با همان اهداف آموزشی و تاریخی تدوین و منتشر و مورد تدریس در دانشکده افسری قرار گرفت و نهایتاً پس خاتمه جنگ، مجموعه عملیات ثامن‌الائمه، طریق‌القدس، فتح‌المبین، بیت‌المقدس و همچنین فصلی تحت عنوان ریشه‌های اختلافات ایران عراق و علل تجاوز عراق به ایران در یک مجلد و با نام «هنر جنگ» تدوین گردید شامل مباحث تاریخ نظامی عملیات مذکور و همچنین خلاقیت‌ها و ابداعات رزمندگان نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران تحت واژه «هنر جنگ» بود و در 2 واحد درسی برای آموزش دانشجویان سال چهارم آن دانشکده اختصاص یافت.
کتاب‌های یاد شده از اولین کتب تدوینی در مورد تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق محسوب می‌شوند که استفاده از آنها برای تدوین تاریخ جنگ و شرح توانایی، خلاقیت و ایثارگری رزمندگان جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد روحیه سلحشوری در دانشجویان از نکات بارز آنها می‌باشد.
در سال 1371 معاونت طرح و برنامه نیروی زمینی یک جلد کتاب با عنوان «دفاع مقدس» تهیه و در همین سال منتشر کرد که در واقع یک اطلس کامل از جنگ‌های آفندی و پدافندی هشت سال دفاع مقدس می‌باشد که در آن هر عملیات به طور اجمالی همراه با نقشه مربوطه تشریح شده است.
در سال 1373 شهید سپهبد صیادشیرازی که در آن زمان جانشینی ریاست ستاد کل نیروهای مسلح را عهده‌دار بودند با هدف گردآوری خاطرات رزمندگان از اقشار و مسئولیت‌های مختلف در زمان جنگ از زبان خود آنها و نهایتاً تدوین این خاطرات برای مستندسازی تاریخ‌جنگ و جلوگیری از پاره‌ای لغزش‌ها و تحریف‌ها به ثبت و ضبط نوشتاری، صوتی و تصویری خاطرات رزمندگان به ویژه فرماندهان رده‌های مختلف و افسران ستاد فرمان داد و به خصوص به این نکته پای می‌فشرد که این خاطرات در منطقه عملیاتی مربوطه ضبط و ثبت شود، گروه کاری اولیه غیرسازمانی و داوطلبی را که شهید صیادشیرازی برای این کار سازمان داد «هیئت معارف جنگ» نام‌گذاری کرد و ضمناً از فرماندهان و افسران ستادها خواست که در جلسه آموزشی خاصی که روزهای یک‌شنبه هر هفته قبل از آغاز خدمت رسمی روزانه به مدت دو ساعت تشکیل می‌گردید، شرکت نموده و خاطرات خود را ضمن تشریح یکی از عملیاتی که در آن عهده‌دار مسئولیت فرماندهی یا ستادی بوده‌اند بازگو نمایند و تجارب و آموزه‌های عملیاتی و رزمی خود را به دانشجویان جوان نیروی زمینی منتقل نمایند. شهید صیاد برای تکمیل آموزش‌های نظری یاد شده در اردیبهشت ماه هر سال، دانشجویان سال چهارم دانشکده را برای آموزش میدانی و بازدید از مناطق عملیاتی به منطقه یکی از عملیات چهارگانه بزرگ سال دوم جنگ در جنوب و یا به مناطق کردستان به صورت یک اردوی آموزشی یک هفته‌ای می‌برد و در این مرحله نیز فرماندهان شرکت کننده در آن عملیات در محل و صحنه مربوطه به تشریح و آموزش عملیات و بیان خاطرات خود می‌پرداختند که به طور کامل ضبط ویدئویی می‌گردید تا بر غنای آرشیو هیئت معارف جنگ افزوده شده و مورد بهره‌برداری پژوهندگان و تاریخ نویسان جنگ قرار گیرد. لازم به توضیح است که شهید صیادشیرازی عجله‌ای برای چاپ و انتشار کتاب از خود نشان نمی‌داد، اعتقاد شخصی نگارنده در این مورد این است که شهید بزرگوار علاقمند بود واقعیات و حقایق کاملاً مشخص و مدلل گردیده و هیچ گونه شائبه و نشانی از تعصب سازمانی برای بیان آنچه در یک عملیات گذشته، وجود نداشته باشد.
شهید صیادشیرازی تا زمان شهادت خود (1378) به مدت 5 سال این کار را به طور مستمر در دانشکده افسری نیروی زمینی ادامه داد که سخت مورد توجه و علاقه و استفاده دانشجویان که نسل جوان نیروی زمینی را تشکیل می‌دادند، قرار گرفت. پس از به شهادت رسیدن شهید صیادشیرازی، ابتدا تصور می‌شد که هیئت معارف جنگ او که در ارتش سازمانی نداشت اما از جانب فرماندهان آن حمایت و پشتیبانی زیادی می‌شد منحل شده و این فعالیت ارزنده زوال خواهد یافت اما با ابلاغ فرمان صریح و قاطع فرماندهی معظم کل قوا مبنی بر ادامه راه آن شهید و به ویژه همت و اراده استوار دو تن از همرزمان آن شهید یعنی «امیر سرتیپ ناصر آراسته» و «امیر سرتیپ سید حسام هاشمی» نه تنها فعالیت‌های آموزشی هیئت معارف متوقف نگردید بلکه با تلاش‌های خستگی ناپذیر امیران یاد شده و سایر همرزمان شهید اقدامات آموزشی و گردآوری و تدوین خاطرات رزمندگان ارتش با شدت و سرعت بیشتری دنبال شد و کار توسعه یافت به نحوی که اجرای آموزش‌های فوق به دانشگاه‌های هوایی و دریایی نیز تسری داده شد و آموزش میدانی و بازید از مناطق عملیاتی به طور همزمان و تلفیقی از دانشگاه‌های افسری هر سه نیرو به مرحله اجرا در آمد و به جای بازید از منطقه یک عملیات، بازدید از کل منطقه عملیاتی جنوب از دو کوهه تا اروند کنار و تشکیل کلاس‌های آموزشی متعدد در نقاط مختلف در برنامه کار قرار داده شد.
یکی دیگر از اقدامات هیئت معارف جنگ، چاپ کتاب‌های مختلف و متعددی بود که مبانی آنها از فعالیت‌های گروه کار اولیه در دافوس تا جمع‌آوری خاطرات و گفته‌های رزمندگان به همت صیادشیرازی شکل گرفته بود. در واقع از سال 1380 تاکنون هیئت معارف جنگ بانی و حامی تهیه، تدوین، چاپ و انتشار کتب متعددی گردیده است که این کار هنوز با علاقه دنبال شده و ادامه دارد. از کتاب‌های منتشره توسط هیئت معارف جنگ تاکنون 3 کتاب در انتخاب سالیانه بهترین کتاب سال دفاع مقدس توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، به عنوان کتاب برگزیده سال شناخته شده و یک کتاب نیز در سطح کشور جزو کتاب‌های برتر انتخاب گردیده است. خلاصه اینکه هیئت معارف جنگ را می‌توان ستون استوار تاریخ‌نگاری هشت سال دفاع مقدس در ارتش به حساب آورد.
در سال 1378 ستاد مشترک ارتش با تشکیل دفتری به نام سازمان حفظ و آثار نشر ارزش‌های دفاع مقدس در داخل آن ستاد تشکیلات ثابت و سازمانی را برای اقدام در زمینه حفظ ارزش‌های دفاع مقدس، سیاست‌گزاری و تدوین و انتشار کتب مربوط به دفاع مقدس بنیاد نهاد و در همین ایام به نیروهای هوایی و دریایی نیز ابلاغ نمود که نسبت به تدوین تاریخ عملیات آن نیروها در هشت سال دفاع مقدس اقدام نمایند.
در این راستا در هر یک از نیروهای سه گانه ارتش دفتری به نام مطالعات و تحقیقات سازمان یافت که دارای مدیریتی به نام مدیریت حفظ ارزش‌های دفاع مقدس هستند که به تدوین عملیات نیروی مربوطه اشتغال دارند. از جمله در نیروی هوایی یک مجموعه 9 جلدی که هر جلد آن حدود 900 صفحه است در حال تدوین است که به صورت روزشمار به تشریح و توصیف عملیات مختلف نیروی هوایی اعم از مأموریت‌های تاکتیکی و استراتژیکی و عملیات پدافند زمین به هوای آن نیرو در هشت سال دفاع مقدس می‌پردازد. از این مجموعه 7 جلد آن آماده و دو جلد دیگر در دست تهیه می‌باشد.
همچنین نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملیات آن نیرو برای انهدام نیروی دریایی عراق و بازنگه‌داشتن کانال‌های کشتیرانی نفت‌کش، صیادی و تجاری و اسکورت کاروان‌های کشتیرانی را تهیه نموده است.
در نیروی زمینی هم اکنون روزشمار تفصیلی جنگ در دست تهیه است که تاکنون 4 جلد اول آن که مربوط به ماه‌های اولیه جنگ است منتشر شده و سایر مجلدات در دست تهیه قرار دارند.
در کنار تاریخ‌نگاری عملیات در هر یک از نیروهای سه‌گانه، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش هم به انتشار کتبی که در زمینه دفاع مقدس هستند اما حالت غیرعملیاتی داشته و در زمینه خاطرات، شعر، داستان و شرح احوال شخصیت‌ها تدوین شده، ادامه می‌دهد.
بی‌مناسبت نیست به ذکر این نکته هم بپردازیم که بسیاری از کتب منتشره در ارتش توسط نظامیان مستقل از سازمان‌های یاد شده و کهگاه با حمایت آنها تهیه و منتشر گردیده است. همچنین بایستی متذکر شوم که اکثریت قریب به اتفاق کتبی که درباره هر یک از عملیات نوشته شده، دارای زبان و لحن تاکتیکی است و می‌تواند مورد استفاده پژوهندگان تاریخ نظامی، افسران و دانشجویان مراکز آموزش ارتش به خصوص مراکز آموزش عالی یا فارغ‌التحصیلان این دانشکده‌ها قرار گیرد.
شایان ذکر است که در تاریخ‌نگاری هشت سال دفاع مقدس در سازمان‌های مختلف ارتش و یا نویسندگان مستقل، رعایت حق و حقیقت و انصاف و پرهیز از تعصب و حمیت و مستند بودن متون، تدبیر اصلی و اساسی است و در حال حاضر هیئت معارف جنگ تلاش اصلی خود را در راستای مستند کردن کتب و تدوین اسناد هر یک از عملیات به عنوان کتب مرجع و مأخذ قرار داده است.
در پایان مقال، نگارنده بر این اعتقاد است که در زمینه تاریخ‌نگاری عملیات انجام شده کتب متعددی چه از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و چه از سوی ارتش جمهوری اسلامی ایران انتشار یافته است که این کتب در واقع تاریخ نبردها هستند و در زمینه تاریخ جنگ تعداد کتب منتشره بسیار معدود بوده و شایسته است که پژوهشگران، تحلیل‌گران و دست‌اندرکاران هشت سال دفاع مقدس، در اجرای این مهم به تلاش وسیع و همه‌جانبه‌ای دست زنند.
* سرتیپ بازنشسته مسعود بختیاری، عضو هیئت علمی در ارتش جمهوری اسلامی ایران.
