بررسی تاکتیک جنگ آب در جنگ تحمیلی
عراق علیه ایران
تاریخ دریافت:10/10/1388 تاریخ تأیید:20/11/1388
نویسنده: مهدی خداوردی[1]
راوی و نویسنده مرکز در مباحث نظامی دفاع مقدس
چکیده
در حالیکه نیروهای نظامی ایران در پی تحولات ساختاری پس از انقلاب و خروج مستشاران نظامی خارجی، گرفتار بلاتکلیفی و آشفتگی بودند و ساختار آن در سایه عوامل مختلف، دچار آسیب جدی شده بود، هجوم ارتش عراق، آزمایشی بزرگ برای نیروهای نظامی کشور بود تا استعداد و خودباوریشان را به دنیا ثابت کنند. ابتکاراتی که از نیروهای مسلح کشورمان در طول جنگ تحمیلی به منصه ظهور رسید، ثابت کرد نیرویی که دارای ثبات قدم، ایمان و اراده باشد پیشرفتهترین تجهیزات و ادوات نیز قادر نیست آن را به زانو درآورد. تاکتیک استفاده از جنگ آب در آغاز پیشروی ارتش عراق در جبهه جنوب، گواهی بر این مدعاست. بهرهگیری از این تاکتیک، توانست همگام با مقاومت دلیرانه نیروهای مردمی و یگانهای ارتش و سپاه، با کاستن از سرعت پیشروی نیروهای زرهی ارتش عراق، فرصت لازم را برای نیروهای خودی جهت کسب آمادگی لازم در برابر حمله دشمن فراهم کند. مقاله حاضر در قالب دو بخش نظری و تجارب ایران در جنگ آب تلاش دارد با رویکردی علمی، این ابتکار نیروهای مهندسی و نظامی کشورمان را مورد بررسی قرار دهد.
کلیدواژهها: جنگ ایران و عراق، جنگ آب، موانع نظامی، منابع آبی، عملیات نظامی.
مقدمه
ماجرای هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس ملت ایران، به قدری عظیم و باشکوه است که جا دارد به بایستگی و شایستگی تمام مورد بررسی و مداقه قرار گیرد. بازشناسی جنبههای گوناگون این واقعه در ابعاد مختلف سیاسی ـ نظامی، مستلزم طرح مبانی تئوریک و ارائه نقطهنظر افراد نقطهسنج است؛ چرا که بی تردید، حاصل این بازجستها، نهتنها به شناخت و بررسی همه جانبه و اقدامات آشکار و پنهان جنگ که در سایه تلاش مستمر و اندیشه پویا و خلاقانه رزمندگان به منصه ظهور رسید منتهی میگردد. بلکه بازنگری در اقدامات خلاقانه و هوشمندانه رزمندگان در این حماسه شگرف و بیان ابعاد و تأثیرات آن، اقدام ارزشمندی است که میتواند در دستیابی به الگوی بهینه دفاعی در آینده کمک کند. در این رابطه یکی از اقدامات شایسته و اعجاببرانگیز که از سوی رزمنگان به عنوان یک تاکتیک و تکنیک کارآمد مورد بهرهبرداری قرار گرفت بهرهگیری از جنگ آب بود. تاکتیکی که ناشناخته بود اما به سرعت در جریان اولین روزهای جنگ توسط رزمندگانی که نگاهی جستجوگر و ذهنی پرسشگرانه داشتند مورد توجه قرار گرفت و به سبب نبوغ فرماندهان نظامی و نیروهای داوطلب مردمی ـ که در میان آنها، متخصصین کارآمد نیز حضور داشتند ـ به سرعت علیه دشمن بکار گرفته شد.
از اینرو در این مقاله و در چهارچوب موضوع تلاش بر این است موارد زیر مورد بررسی قرار گیرد:
جنگ آب چگونه تاکتیکی است و با چه اهدافی به اجرا در میآید؟
سازوکارهای لازم برای عملیاتی نمودن جنگ آب چیست؟
بسترها و الزمات جنگ آب به چه عواملی بستگی دارد؟
نبرد پدافندی جنگ آب برچه اصولی پایدار است؟
تجربه و اقدامات ایران درخصوص جنگ آب چگونه آغاز و مورد بهرهبرداری قرار گرفت؟
اهداف جنگ آب
جنگ آب به عنوان یک پدیده تاکتیکی جدید و کاملاً اتفاقی و تصادفی در جریان اولین روزهای جنگ تحمیلی در یکی از مهمترین محورهای جبهههای جنوب نمود و ظهور پیدا کرد. اما ادارهکنندگان جنگ چه در اردوی خودی و چه قوای متجاوز عراقی هیچکدام تجربه و شناخت کارآمدی از چگونگی اجرا و بهرهگیری از این تاکتیک را نداشتند. با این وجود به واسطه نگاه هوشمندانهای که فرماندهان جوان و خلاق ایرانی و به تدریج عراقیها از سلسله حوادث رخ داده در صحنه نبرد برداشت کرده و آن را تجزیه و تحلیل نمودند، به این درک و نتیجه رسیدند که با استفاده از موانع طبیعی نظیر دریاچهها، رودخانهها، کانالهای آب و باتلاقها میتوانند موانع گستردهای را علیه یکدیگر ایجاد کنند و ویژگیهای زمین را بهگونهای تغییر دهند که با طرحهای تاکتیکی ـ رزمی، قابلیت انعطاف و تطبیق داشته باشد. نهایت آنکه این جمعبندی حاصل شد که برای بهرهگیری از این پتانسیل، باید سازوکار و ساختاری فوری تشکیل شود، چراکه پیچیدهگیهای فنی و محاسبات علمی آن، چه در زمان طرحریزی و چه در هنگام اجرا به فعالیت فکری و کار کاملاً تخصصی نیاز دارد. به خصوص با نخستین دستاوردهای اجرای این تاکتیک در روزهای اول جنگ، این مسئله برای فرماندهان محرز شد که طراحی و اجرای دقیق جنگ آب میتواند آثار کاربردی مثبتی در پی داشته باشد و عملاً فرصت برتر با آزادی عمل بیشتر را برای اتخاذ تدابیر عملیات رزمی در اختیار ادارهکنندگان جنگ قرار دهد. همچنین اجرای دقیق و بدون اشتباه طرحهای جنگ آب علاوه بر آن که باعث تقویت امنیت نیروها و صرفهجویی در بکارگیری آنها میشد، با غرقآب ساختن منطقه وسیعی از زمین به منظور ایجاد مانع آبی گسترده و صعبالعبور، اهداف ذیل را میتوانست پوشش دهد:
محدود ساختن مجال مانور یگانهای آفند کننده ،
وادار ساختن قوای در حال پدافند به تغییر سمت تعرض(حمله) و عقب راندن یگانهای ارتش دشمن،
مجبور کردن قوای در حال پدافند به ترک مواضع پدافندی و عقب راندن آنها به سوی مواضع درگیر و خارج نمودن اهداف غیرنظامی و صنعتی مهم خودی از زیر آتش دشمن.
محروم کردن قوای دشمن در بهرهبرداری از منطقه معینی در صحنه نبرد و مجبور کردن آنها به استفاده از نفرات محدود اعزامی از معابر وصولی.
محدود ساختن مانور تعرضی دشمن و یا منحرف کردن آن به مسیری که سودی برای او نداشته باشد و یا از رسیدن قوای مهاجم به منطقهای حیاتی که عملیات بعدی آنها را سادهتر بکند ممانعت به عمل آید.
جدا نمودن یگانهای پدافندی دشمن از یکدیگر به وسیله ایجاد آبگرفتگی و اخلال در وضعیت تاکتیکی و عملیاتی آنها.
قطع خطوط مواصلاتی یگانهای دشمن به منظور محاصره و جدا کردن آنها از یگانهای دیگر.
با استفاده از سیلبندها و جادههای احداث شده بر روی سیلبندها و مناطق مرتفع، حملات دشمن محدود میشد.
صرفهجویی در جایگزینی نیرو در صورت وجود کمبود برای تأمین نیروی بیشتر: به طوری که با ایجاد تدابیر پدافندی توسط نیرویی کم و مناسب در آخر سیلبندها و گذرگاههای موجود در مناطق به زیر آب برده شده، از پیشروی دشمن جلوگیری میشد.
قرارگاه کنترلکننده
جنگ آب اگرچه به ظاهر چندان به تجهیزات نظامی پیشرفته و انبوه نیاز ندارد اما برای اجرای آن به نیروهای فکری جسور و خلاق، بسترهای طبیعی و ملزومات فنی و نیز سازوکار و ساختاری نیاز است که بتواند این شاخصها و نیازها را در اقدام و فعالیتی هماهنگ فرماندهی، برنامهریزی و در بهترین زمان و وضعیت ممکن عملیاتی نماید. به عبارتی، یک ستاد یا قرارگاه مرکزی به عنوان قرارگاه کنترل کننده آب که با قرارگاه در صحنه عملیات ارتباط بلافصل داشته باشد میبایست تأسیس گردد، قرارگاهی که دارای ویژگیها و وظایف و کارکرد زیر باشد:
الف) ویژگیها
توانایی لازم برای انجام کارهای اطلاعاتی در خصوص وضعیت زمین دشمن و شبکههای آبرسانی آنها را داشته باشد.
از وضعیت تاکتیکی و سابقه عملیاتی یگانهای مجری طرح جنگ آب مطلع باشد.
از قدرت فنی جهت اجرای وظایفی که جنبه فنی دارند، بهرهمند باشد.
دارای امکانات گسترده از جهت ادوات و افراد باشد.(1)
ب) وظایف
اجرای دستورات فرماندهی کل در خصوص زیرآب بردن مناطق درخواستی،
برقراری خطوط ارتباطی متعدد با قرارگاه فرماندهی،
بازرسی مداوم و پیگیر از وسائل و ادوات مختلف مورد لزوم جهت اجرای عملیات غرقآب کردن منطقه،
ارائه پیشنهادات در چهارچوب درخواست فرماندهی جنگ درباره اجرای طرح جنگ آب،
اختصاص گروههای کار مورد نیاز برای هر منطقه و تعیین وظایف آنها،
صدور راهنماییها و مقررات ویژه سیل و زیرآب بردن مناطق و مراقبت و ترمیم سیلبندها،
تلاش برای جمعآوری مجدد آب در کانالها و سدها پس از اجرای هر طرح.
نیازمندیهای جنگ آب
هدف از جنگ آب ، ایجاد مانع برای سلب آزادی عمل دشمن در اجرای مانور و به تأخیر انداختن آنها در صحنه معین میباشد، اما برای اجرا و عملیاتی نمودن این تدبیر، بسترها و نیازمندیهای تاکتیکی و فنی نیاز دارد.
الف) بسترها
به منظور اجرای جنگ آب باید زمینهها و بسترهای بکارگیری این تاکتیک در میدان نبرد یا منطقه عمومی عملیات مهیا باشد تا نسبت به طرحریزی آن تدبیر و اقدام لازم به عمل آید، چرا که موفقیت در جنگ آب منوط به رعایت الزامات زیر است:
1) وجود آب: انجام جنگ آب و زیر آب بردن مناطق، بدون وجود آب کافی غیرممکن است. تأمین مقادیر آب مورد نیاز برای ایجاد آبگرفتگی در هر منطقه منوط به برنامهریزی اقتصادی و نظامی کشور در زمان صلح برای زمینهسازی جهت احداث سدهایی برای انبار کردن آب و احداث سیلبندهایی بر روی کرانههای رودخانهها و کانالهای مورد نظر به منظور روان ساختن آب به سمت مناطقی است که برای زیر آب بردن در نظر گرفته شدهاند. لازم به ذکر است نیاز به آب صرفاً به خاطر زیرآب بردن یک منطقه نیست بلکه به منظور جبران آب از دست رفته در اثر تبخیر و جذب در خاک و خارج شدن آب از منطقه مورد نظر نیز میباشد.
2) سطح آب: برای اجرای جنگ آب در یک منطقه، سطح آب باید بالاتر از منطقه استقرار دشمن باشد تا سرازیر شدن آب به منطقه به مقدار کافی و با سرعت و در کوتاهترین زمان ممکن صورت گیرد. اگر سطح آب پائینتر از سطح زمین یا همطراز با آن باشد برای زیر آب بردن زمین دشمن استفاده از تلمبههای پمپاژ ضروری است که علاوه بر وقت به هزینه فراوانی احتیاج دارد.
3) طبیعت خاک: طبیعت خاک رابطه ناگسستنی با مقدار آب مورد نیاز جهت غرقآب کردن منطقه و مساحت آن و مدتی که باید زمین زیرآب باشد، دارد. زمینهایی که خاک آنها مخلوطی از خاک رس و شن و آبرفت باشد برای جنگ آب ایدهآل است و همچنین زمینهایی که خاک آنها گل رسی است برای ایجاد آبگرفتگی مناسب هستند. اصولاً خاک مناسب برای جنگ آب باید دارای ویژگیهای زیر باشد:
سرعت اشباع آن، به طوری که در کوتاهترین مدت به عمق 50 سانتیمتر اشباع شود.
خاک پس از اشباع برای تانکها و نفربرها و خودروهای چرخدار غیرقابل عبور شود.
میزان آب تبخیر شده از خاک باید حداقل باشد.
4) جذر و مد: رودخانههایی که به دریاها میریزند و تحت تأثیر جذر و مد قرار میگیرند و دشمن به عنوان مانع آبی برای زیر آب بردن زمین به آنها متکی است، در زمانبندی اجرای جنگ آب تأثیر به سزایی دارند. زیرا آب مدی که وارد این رودخانهها میشود به دبی[2] (مقدار آبی که از منبع آب برای استفاده در مقاصد مختلف خارج میگردد.) آب موجود در آن میافزاید و آب رودخانه را بالا میبرد و میتوان همزمان با آن، سدهای تنظیمی را باز کرد و عمل رهاسازی آب(جنگ آب) را انجام داد.
5)سیلبندهای قابل انتقال: اجرای عملیات جنگ آب به تأمین و تهیه سیلبندهای قابل انتقال نیازمند است. سیلبندهایی که با قفسهای مشبک آهنی پر از سنگریزه ( و یا کانتینر) و حجیم ساخته میشوند و قابل حمل و نقل هستند و میتوان آن را توسط خودروها و جرثقیلهای چرخدار از روی جادهها و سیلبندهای خاکی عبور داد. هدف از ساختن سیلبندهای قابل انتقال، بستن شکافهایی است که دشمن به وسیله فعالیتهای تخریبی خود در برابر سیلبندهای کنارههای رودخانه ایجاد میکند تا آنها را منهدم و معیوب سازد و آب به مناطقی جریان پیدا کند که بر روی فعالیتهای او موثر نباشد.
همچنین این سیلبندها برای ترمیم خرابیهای وارده به سدهای اصلی و مخازن آب به کار میرود. علاوه بر این ممکن است این سیلبندها برای سد کردن جریان آب رودخانهها به منظور بالا بردن ارتفاع سطح آب رودخانه و انحراف آن به منطقه مورد نظر مورد استفاده قرار گیرند.
6) انبار مخزن آب: اجرای موفق جنگ آب به انبار کردن مقادیر فراوان آب و رودخانههای اصلی و دریاچهها نیاز دارد، به نحوی که این منابع آب اهداف زیر را تأمین کند:
الف) بالا بردن سطح آب انبار شده تا حد امکان نسبت به سطح منطقهای که باید زیر آب برود.
ب) مقدار آب مورد نیاز برای ایجاد آبگرفتگی منطقه مورد نظر به منظور سیراب کردن خاک و تأمین سطحی از آب به ارتفاع حداقل 50سانتیمتر بر روی سطح زمین کافی است.
ج) برای جبران آب تبخیر شده و یا نفوذ آب به خارج از منطقه تعین شده، لازم است آب به میزان کافی تدارک دیده شود.
البته آنچه درباره بررسی طبیعت زمین تأکید میشود به خاطر تشخیص و شناخت امکان استفاده از ویژگیهای زمین و یا برطرف ساختن نقاط ضعف آن به منظور محدود کردن خطرهای جنگ آب است. این بررسی و مطالعه میبایست در نخستین روزهای اجرای جنگ آب از سوی دشمن، صورت گیرد. چنانچه جنگ به صورت فرسایشی ادامه پیدا کند، بررسی و مطالعات باید بر محورهای زیر متمرکز شود تا امکان بهرهبرداری از این نوع تاکتیک برای مقابله با اقدام و تحرکات دشمن مهیا باشد:
بهرهگیری از عوارض طبیعی و مصنوعی که سرعت حمله را تضمین و پدافند و حفاظت از یگانها را تأمین کند.
رودخانهها، دریاچهها، سدهای مصنوعی و سایر منابع آبی که در اجرای جنگ آب موثر است.
میزان شیب سطح زمین، پستیها، درهها، شیارها، کانالهای آب زمینهای کشاورزی، طبیعت خاک و باتلاقهای موجود در منطقه.
راهها، جادههای خاکی و گذرگاهها و نوع آنها و قابلیت عبور وسایل نقلیه نظامی و طبیعت زمین مجاور آنها.
مناطق سنگلاخی در منطقه که برای مقابله با جنگ آب میتواند مورد استفاده واقع شوند و راههای منتهی به آن.
ب) نیازمندیهای تاکتیکی
یگانهای پدافند کننده برای مقابله با دشمن به ویژه اگر توازن قوا وجود نداشته باشد و میل دشمن به تهاجم زیاد باشد، باید تکنیکهای متنوعی را بکار گیرند که از جمله آنها، بهرهگیری از جنگ آب است. چنانچه این تاکتیک به صورت مدبرانه برنامهریزی و اجرا گردد میتواند نهتنها مانعی جدی در برابر دشمن ایجاد کند بلکه میل و آمادگی او را برای انجام عملیات تحت تأثیر قرار داده و به تأخیر اندازد تا با کسب زمان، طرحهای دیگری را برای مقابله برنامهریزی کرد. با این حال پس از اجرای جنگ آب ، اقدامات تاکتیکیای نیاز است و باید به مرحله اجرا گذارده شود تا ایجاد این مانع، فعال و قابل اتکا و اطمینان باشد، از جمله:
1) مراقبت: مناطق غرقآب شده مانند دیگر موانع به خودی خود به عنوان مانعی در برابر دشمن به شمار نمیرود، زیرا دشمن میتواند در صورتی که سطح آب مناسب باشد به وسیله قایقها و یا خودروهای آبی - خاکی مانع را پشت سر گذاشته و یا از طریق جادهها و سیلبندهای راهآهن یا مناطقی که زیرآب برده نشدهاند و یا توسط بالگرد نفوذ نماید؛ لذا این کار به مراقبت پیگیر نیاز دارد. مراقبت را میتوان جزئی از عملیات جنگ آب به حساب آورد. مراقبت پیگیر و فعال در چنین وضعیتهایی، دقت در برنامهریزی و هماهنگی را ایجاب مینماید. مهمترین وسایل مراقبت نیز عبارتند از: گروههای گشتی، دستگاههای رادار، شناسایی هوایی، نقاط مراقبت و دیدهبانی.[3] (از مجموع فعالیتها در این خصوص به دو نمونه ازگزارش گروههای گشتی و دیدهبانی اشاره میگردد:
گزارش اول: گزارش شناسایی (واحد اطلاعات و عملیات) از دب حردان و شکسته شدن سد خاکی دشمن 3/9/1359:
امروز صبح با برادر بنیخالد، شهید حسن باقری، کریمی و بهرامی از جاده حمیدیه به دهلیز رفتیم و از آنجا پیاده (از کنار کانال آب) به طرف حردان رفتیم. به علت حجم زیاد آب، لبه کانال شکسته و آب به طرف شبکیه آمده و جاده شبلیه به دهلیز زیر آب رفته است که هرچه زودتر باید با لودر جلوی آن را گرفت تا راه ما به دشمن بسته نشود. از آنجا با دوربین سد خاکی عراق را مشاهده کردیم و متوجه شدیم از چهار جا شکست شده و آب به آن سوی سد خاکی نفوذ کرده است. یک تانک و یک نفربر مسلح به کالبیر 50 کنار سد خاکی دیده میشدند که شاید در آب گیر کرده باشند. سپس تصمیم گرفتیم به برج دیده بانی داخل جنگل برویم... از محل برج منطقه دب حردان را مشاهده کردیم. با دیروز تفاوت پیدا کرده بود زیرا سدخاکی شکسته شده و آب درون دب را پرکرده بود، لذا نیروها به داخل دهات حردان و پشت آن به طرف شرطاق رفتهاند و ... (2)
گزارش دوم؛ گزارش نوبهای حسن باقری از شکسته شدن سد دوم عراقیها (10/9/1359):
از وضعیت نیروهای دشمن در دب حردان حاکی است که تمام سنگرها و نفرات و لودرهای دشمن منهدم شدهاند. آتش توپخانه خودی دائماً سد احداثی توسط نیروهای عراقی را میکوبد که سد دوم نیز شکسته و به طرف کنار نیروهای عراقی سرازیر شده است. دو نفر از برادران پاسدار که برای شناسایی رفته بودند در محاصره یک نفربر پی.ام. پی و حدود هشت عراقی دشمن میافتند که پس از درگیری موفق میشوند تعدادی از عراقیها را به هلاکت برسانند. نفربر دشمن فرار میکند و دو عراقی خود را تسلیم میکنند. ولی به علت این که دشمن در تعقیب برادران در حرکت بودند، آنها اسرا را رها میکنند و سالم به پایگاه خود بازمیگردند.(3))
2) حفاظت: اجرای طرح جنگ آب به حفاظت سدها، آب انبارها و پمپهای آب، منبع سوخت یا برق پمپها و به طور کلی منابع آبی برای جلوگیری از تعرض زمینی و هوایی دشمن نیاز دارد و لازمه این امر اختصاص دادن نیروی کافی برای تأمین اصول حفاظتی میباشد.
همچنین به دلیل گستردگی و امکان شناخته شدن منطقه زیرآب رفته و نیز شناسایی گذرگاهها و مناطق خشکی موجود در یک منطقه، مخفی نگاه داشتن آن تا زمان اجرا، کار اطلاعاتی زیادی را طلب میکند. از اینرو اهمیت انتخاب منطقه مورد نظر، باید بسیار دقیق و با بررسی تمام جوانب مختلف آن در جلسات کارشناسی[4] (در این چهارچوب جلسات متعددی صورت میگرفت. از جمله در تاریخ 16/9/1359 کمیسیونی با شرکت رئیس جمهور، سرهنگ فلاحی، مهندس عباسپور (وزیر نیرو)، سرهنگ فروزان (از فرماندهان ارتش در منطقه جنوب)، مهندس سرداری (مدیر عامل سازمان آب و برق خوزستان)، مهندس عطرچین، مهندس محمد قطبی و ... از مدیران و کارشناسان وزارت نیرو تشکیل و نسبت به استفاده از آب رودخانههای خوزستان برای پشتیبانی از عملیات، تبادل نظر شد و تصمیماتی در خصوص احداث کانال شمالی اهواز فولیآباد، نصب موتورهای پمپاژ آب و هدایت آب کنترل شده به مناطق غرب راهآهن اهواز خرمشهر اتخاذ شد. همچنین مقرر گردید موضوع آبگیری سواحل شرق و غرب کارون از اهواز تا آبادان به طور دقیق به وسیله وزارت نیرو به نحوی بررسی شود که با باز شدن دریچههای سدها وï ð یا هم زمان که میزان آب در هر نقطهای از طرفین کارون هدایت میشوند پیش بینی شود که چه میزان آب به سمت مواضع عراقی در غرب کارون سرازیر میگردد و غرقآب کردن زمینهای شرق کارون خطر سیلاب برای روستاهای خودی نداشته باشد.(4)) و با در نظر گرفتن تمام زوایای فنی، انجام شود.
3) وسعت منطقه زیرآب رفته: هرچه منطقه زیرآب رفته گستردهتر باشد به همان نسبت عملیات عبور دشمن از آنها مشکلتر و دشوارتر میگردد. علاوه بر این، قوای مهاجم ناچار به عقبنشینی بیشتر از زمینهای تحت اشغال میشوند. البته وسعت مساحت زمین غرقآب شده باید با مقدار آب موجود متناسب باشد. [5] (نظیر اجرای طرح سیلابهای کارون توسط ایران که با کمک آب سد سید شریف و آب ایستگاه پمپاژ و کانال چمران، فرماندهان عراقی را مجبور کرد نیروهای خود را کاملاً از شرق جاده اهواز خرمشهر (از جنوب اهواز تا سیلبند مارد) به غرب جاده اهواز خرمشهر عقب بکشند.(5))
البته زیرآب بردن یک منطقه به طبیعت زمین انتخاب شده بستگی دارد و از آنجا که ایجاد آبگرفتگی کل مساحت تعیین شده با توجه به طبیعت زمین و میزان آب در برخی موارد غیرممکن است، در نتیجه آب در بعضی از قسمتهای منطقه به صورت برکههایی با مساحت مختلف جمع شده و مناطق خشکی در میان آنها باقی میماند که این مناطق برای فعالیت گروههای گشتی دشمن و فعالیتهای دیدهبانی و ایذایی و تکهای محدود بسیار مناسب است و چه بسا این مناطق خشک به عنوان مخفیگاهی برای سلاحهای خمپارهانداز دشمن مورد استفاده قرار گیرند.
از اینرو در جنگ آب، نوع زمین باید چنان هوشمندانه انتخاب شود تا متوقف ساختن نیروی مهاجم و تککننده را در مقابل مناطق زیرآب رفته تضمین نماید و فرصت عبور از مانع و پیشروی به سمت هدف را از دشمن سلب کند. البته دقت در انتخاب منطقه مورد نظر و نیز رابطه آن با موانع طبیعی دیگر نظیر رودخانهها، جنگلها و باغها، هماهنگی تأثیر متقابل موانع بر یکدیگر را ایجاب مینماید. مضاف بر این که باید انتخاب مناطق با طرح آرایش یگانهای دشمن و موانع مصنوعی که به منظور افزایش موانع منطقه تهیه میگردد هماهنگی داشته باشد. چرا که به عنوان مثال، سراشیبی زمین مجاور منابع آب رودخانه و کانالها، انتخاب مناطق مورد نظر جهت زیرآب بردن زمین را با محدودیت مواجه میکند، زیرا سمت جریان آب در جنگ آب تأثیر فراوانی دارد. ازاینرو، ضرورت دارد مناطق مورد نظر این کار در کنار رودخانهها، کانالها و مناطقی که آب به آسانی به آنها سرازیر میشود و یا مناطقی که انتقال آب به آنها توسط کانالها و پمپها به راحتی صورت گیرد، قرار داشته باشند. در غیر این صورت، ایجاد آبگرفتگی در مناطق فاقد این ویژگیها به کوشش و صرف وقت بیشتری نیاز دارد.
نیازمندیهای فنی و فعالیتهای مهندسی
طراحی و اجرای جنگ آب یک عملیات فنی و پیچیده است که لازم است مهندسین و ادارات فنی ذیربط فعالیتهایی را به شرح زیر هنگام اجرای عملیات انجام دهند:
بررسی زمین: برای داشتن تصور دقیقی از طبیعت زمین، باید تناسب منطقه جهت زیرآب بردن آن با مطالعه سطوحی که بر روی نقشهها ثبت شده، بررسی شود. بهترین مقیاس نقشه برای این منظور 50000 /1 میباشد. همچنین باید نقشهبرداری از منطقه انجام شود و کلیه جزئیات مربوط به غرقآب نمودن منطقه و یا حتی مناطقی را که نمیتوان به زیر آب برد[6] (با توجه به نوظهور بودن این تاکتیک جنگی و ضرورت دقت در اجرای غرقآب کردن مناطق و جلوگیری از خطرات ناشی از اشتباه در محاسبه، مسئولین تلاش داشتند اطلاعات دقیق و جامعی به دست آورند. به عنوان مثال آقای غرضی، استاندار خوزستان، قبل از اجرای طرح انحراف آب کارون توسط سد و یا تلمبهخانه پمپاژ از کارشناسان میخواهد تا جوانب موضوع بررسی شود. ترابی زاده (رئیس ادراه نظارت برمنابع آب خوزستان) میگوید: در پی این دستور، زمینها و باغات و جنگلهای مصنوعی منطقه بررسی شد. علاوه بر آن به آقای بهزادی ماموریت دادم پیش از آب گرفتن اراضی بین اهواز دارخوین در خصوص میزان سوخت و قدرت تلمبههای پمپاژ و محل آنها گزارش کاملی تهیه کند. (7)) ثبت گردد.(6) این فعالیت علاوه بر تشخیص و ثبت نقاط امتداد جادههای اصلی، شوسه و راهآهن میباشد.
شناسایی منطقه: مجریان جنگ آب موظفند حدود منطقه مورد نظر را از لحاظ نوع و میزان شیب و لزوم تقسیم منطقه به قسمتهای متعدد به وسیله موانع و خاکریزهای میان آنها جهت محصور ساختن آب در منطقه، ثبت کنند و از شکل این موانع و خاکریزها و نحوه ساختن آنها طرح دقیقی را ارائه نمایند.
محل خروج آب: محل خروج آب از منابع آبی که جهت ایجاد آبگرفتگی مورد استفاده واقع میشوند همراه با ارائه طرح چگونگی این منافذ و روش کنترل آن باید تعیین شود و با محاسبات دقیق و جامع از احتمال بروز سیلاب در سرزمین خودی خودداری شود.
طبیعت خاک: سرعت اجرای عملیات زیر آب بردن یک منطقه و میزان آب مورد نیاز، با ترکیب خاک آن منطقه نسبت مستقیم دارد، لذا کارشناسان و طراحان جنگ آب باید مطالعه موارد زیر را مدنظر داشته باشند:
میزان تناسب حجم آب برای زیر آب بردن یک منطقه با طبیعت خاک آن منطقه.
داشتن زمان لازم برای غرقآب کردن منطقه تا عمق مورد نظر (دلخواه).
سطح آبی که پس از ایجاد آبگرفتگی میتوان به طور دائم حفظ کرد.
طبیعت و شکل برکههایی که میتوان در منطقه مورد نظر ایجاد نمود.
رودخانهها (کانالها): برای تأمین آب لازم جهت اجرای جنگ آب، باید جریان رودخانهها تنظیم و کنترل شوند. طرحهای کنترل آب رودخانهها، باید امکان انتقال آب از رودخانهای به رودخانه دیگر را تضمین نمایند؛ زیرا هدف از این اقدام، ایجاد موانع گستردهای برای جلوگیری از عملیات دشمن از تغییر و انحراف سطح آب رودخانهها در مدت زمان کوتاه(حداکثر 2روز) است. البته امکان تغییر سطح آب به ظرفیت کانالهای ارتباطی میان رودخانهها و مقدار آب ذخیره شده در پشت سدها بستگی دارد. همچنین وضعیت رودخانههایی که به دریا میریزند از نظر جذر و مد و تعیین میزان آب ورودی به آنها در حین مد و نیز میزان دبی آب در این موقع و تعیین مدت زمان مد باید مورد بررسی قرار گیرد.
سیلبندها و موانع: زمین مسطح و یا شبه مسطح، مناطق مناسبی برای زیر آب بردن به شمار میروند و برای جمعآوری آب و محصور ساختن چنین مناطقی، به ویژه زمینهایی که سراشیبی تند دارند، لازم است سیلبند و موانعی مانند آن در حاشیه به دور از مواضع استقرار نیروها ایجاد شود. به عبارتی، سیلبندها و موانع میانی باید برای تقسیم منطقه زیر آب رفته به قسمتهایی که جمعآوری آب در آنها امکانپذیر باشد، ایجاد شوند. احداث عوارض، شامل جادههای آسفالته مرتفع، باید بالاتر از سطح زمین و خطوط راهآهن روی سیلبندها در زمان صلح و براساس طراحی دقیق و علمی صورت گیرد.
پمپهای آب: در صورتی که سطح آب انبارها و سدها هم تراز با سطح زمین مورد نظر و یا پائینتر از آن منطقه باشد. بالا آوردن آب و هدایت آن به منطقه معین نیاز به پمپ دارد. این امر نیازمند محاسبه تعداد و قدرت پمپها و مشخص نمودن مکانهایی است که از آنجا میتوان آن منطقه را با مقدار معینی آب و در فرصت تعیین شده به زیر آب برد.
جادهها: از جمله مکانهایی که در راستای اجرا یا مقابله با جنگ آب نیاز به محاسبه دقیق و کارشناسانه دارد احداث جادهها و سیلبندهای مواصلاتی هستند. توجه به عرض و سطح مناسب جادهها، تقاطعها و تقویت سیلبندها، امکان نقل و انتقال جنگافزارها را تسهیل نموده، همچنین در صورت مواجهه با جنگ آب از سوی دشمن میتواند در کاهش خطرات ناشی از آن موثر باشد. باید توجه داشت برای مقابله با جنگ آب، میبایست جادههایی منتهی به اکیپهای اجرایی و مناطق سنگلاخی و نیز مناطق استقرار خط مقدم با دقت انتخاب و احداث شوند.
تدابیر و اقدامات پیشگیرانه
بدیهی است به میزانی که عملیات جنگ آب به اجرا در میآید یگان پدافندکننده تجربه کسب کرده و متقابلاً به اتخاذ تدابیر و اقدامات پیشگیرانه مبادرت میورزد تا با این تاکتیک تهدیدزا مقابله کند. برای اجرای تدابیر پیشگیرانه در برابر جنگ آب، سازوکارهایی وجود دارند که مهمترین آنها عبارتند از:
الف) جمعآوری اطلاعات لازم: در این چهارچوب اولین و مهمترین گام، شناسایی تأسیسات آبیاری و فعالیتهای مربوط به عمق خاک یگانهای آفندی است که به دور از صحنه نبرد در حال انجام فعالیت هستند. این تاکتیک، به ویژه در مراحل اولیه، یگانهای آفندی را به میزان قابل توجهی محدود مینماید. البته یگانهای پدافندی در مناطق عملیاتی خود به ویژه اگر محدوده عملیاتی آنها در نزدیکی رودخانهها باشد باید مراقب تحرکات یگانهای آفندی باشند و با انجام عملیات شناسایی هوایی و عکسبرداری و نیز اداره این فعالیتها و فعالیتهای مداوم گروههای گشتی در عمق و مقایسه دقیق میان گزارشهای شناسایی، زمان انجام جنگ آب از سوی یگان آماده آفند را مشخص کنند. همچنین احتمال انجام جنگ آب یا عدم اجرای آن را میتوان با توجه به عوامل زیر مورد بررسی و تحلیل قرار داد:
اختلاف و بیآبی رودخانههای اصلی مانند کمبود آب در زمانهای معین،
افزایش یا کاهش آب ذخیره شده (در سیلبندهای مصنوعی) و سدهای کنترل شده (تنظیمی) و محصور ساختن آب رودخانهها و کاهش دادن میزان خروج آب آنها،
تقویت سیلبندها و موانع خاکی در مناطق گوناگون،
ایجاد سیلبندها در کنارههای رودخانهها و در اماکن معین به ویژه در مناطق پست،
گسترش و نگهداری و لایروبی کانالها و جویها و اتصال دادن آنها به یکدیگر،
توجه و حساس شدن به کوچ اهالی بعضی روستاها، به ویژه روستاهایی که در مناطق کشاورزی پست قرار دارند،
نصب پمپهای آب در اماکن معین و احداث کانال برای انتقال آب از سدها و رودخانهها به مناطق مجاور .
ب) اشغال مناطق مخازن آب انبارها، سدها و مواضع پمپهای دشمن: یکی از بهترین شیوهها برای پیشگیری از مشکلات و دشواریهای اجرای جنگ آب از سوی یگانهای آفندی تلاش برای اشغال مناطق و مخازن آب، سدها، دریچهها و مواضع پمپهای آب آنهاست که از همان آغاز جنگ، گرفتاریهایی را برای قوای خودی ایجاد کرده است. این تأسیسات غالباً در عمق خاک دشمن قرار دارند و بیشک اشغال آنها با مشکلات نظامی استراتژیک همراه خواهد بود. امّا به هر حال برای اجرای چنین تدبیری باید به موارد زیر توجه کرد:
غافلگیر کردن یگانهای دشمن هنگام اجرای عملیات آب: برای این منظور باید با روشهای دفاع متحرک (جابجایی) یک موضع دفاعی جدید تشیکل گردد. در این صورت زمین اجازه قدرت مانور را برای نیروهای خودی ایجاد خواهد کرد.(8)
سرعت در حمله و پیشروی به سمت هدفهای مزبور: چنانچه حمله یگانهای دشمن با تأخیر مواجه گردد میبایست یک گروه زرهی از یگانهای خودی، به منزله نیروی پوششی و احتیاط تشکیل شود تا از آن برای هجوم به نیروهای دشمن استفاده شود.
اختصاص و آموزش یگانهای مورد نیاز جهت تحقق این هدف به منطور بالا بردن میزان پایداری و مقاومت در برابر تهدایت گوناگون دشمن به ویژه تا زمان الحاق نیروهای تازه نفس.(9)
ج) انهدام شبکههای مخازن آب، سدها و مواضع پمپهای آب: این روش، جایگزین تدابیر فوقالذکر است و تا زمانی که هدف، جلوگیری از اجرای طرحهای دشمن و محروم ساختن آنها از ایجاد موانع آبی گسترده برای ایجاد اشکال در عملیات آفندی نیروهای خودی باشد، میتوان با انهدام تأسیسات فوق و جلوگیری از اجرای طرحهای زیرآب بردن مناطق توسط آنها، این هدف را تحقق بخشید. البته این راهکار نیازمند رعایت موارد ذیل است:
تشخیص فرصت مناسب برای انهدام و تخریب تأسیسات جنگ آب: انهدام تأسیسات باید زمانی صورت گیرد که آب جمع شده در آن به اندازهای نباشد که منجر به زیر آب رفتن مناطق مجاور منابع آب مانند سدهای تنظیمی و دریاچهها شود. این راهحل زمانی که دبی آب زیاد باشد خطرناک است زیرا در این صورت ایجاد آبگرفتگی در منطقه هرگز قابل کنترل نخواهد بود.
برای شرکت در این عملیات، یگانهای پرتحرک و سریعالانتقال که آموزش آنها در سطح عالی است و عمده آنها از افراد پیاده، نیروی مخصوص و مهندسی تشکیل یافتهاند و دارای تجهیزات ویژهای هستند، همراه با نیروی هوایی و هوانیروز قوی که قادر به انجام عملیات بوده و توانایی فعالیت در مناطق جدا شده به مدت طولانی، با تحمل سختی فراوان را داشته باشند صورت گیرد. یگانهای عملیاتی باید پیش از انجام چنین مأموریتهایی تمرین علمی و عملی انجام داده باشند.
بکارگیری نیروی هوایی جهت انهدام تأسیسات مزبور مستلزم آمادگی و فعالیت دقیق به منظور موفقیت در انهدام و همکاری صمیمانه و همیشگی با مراکز اطلاعاتی میباشد.
بهرهگیری از عناصر جاسوسی و ستون پنجم برای تخریب تأسیسات جنگ آب.
د) مهار و هدایت آب: در اجرای عملیات هدایت آب باید سمت مناطق پست، درهها یا شیارها و رودخانههای واقع در منطقه عملیاتی را پیشبینی نمود. بررسی و مطالعه نقشههای ویژه آبرسانی و جلوگیری از سیل، به تعیین سمت و شیب این کانالها کمک میکند. همچنین بررسی نوع خاک و سطح مناطق مختلف در تشخیص چگونگی سمت و شیب این کانالها بسیار موثر است. در طراحی شبکه کانالهای آبرسانی باید نکات ذیل مورد توجه قرار گیرد:
طرح احداث کانالها باید با سطوح مختلف زمین هماهنگ باشد.
اتصال کانالها با یکدیگر به صورت دقیق طراحی شوند.
امتداد و گسترش کانالهای آبرسانی و آبیاری موجود در منطقه، به طوری که در جلوگیری از زیر آب رفتن منطقه کمک کند.
کانالها به مناطق پست یا رودخانهها منتهی گردند.
در صورت لزوم باید سدهایی بر روی لبههای مناطق پست ایجاد گردد(سیلبند).
سیلبندهایی بر روی کانالها و نهرها در محلهای انتخاب شده، به منظور بالا بردن ارتفاع آب و نیز انتقال آب از کانالی به کانالی دیگر و یا قطع جریان آب در آن کانالها احداث گردد.
پمپهایی به تعداد و حجم مورد نیاز برای انتقال آب در کانالها و یا هدایت آب به مناطق مورد نظر، نصب شود.(10)
ه) تدابیر پدافندی: جنگ آب، مانع آبی گستردهای به وجود میآورد که از پیشروی یگانها جلوگیری به عمل میآورد و آنها را وادار به توقف و اتخاذ حالت پدافندی مینماید. در این صورت، یگانهای پدافند کننده، علاوه بر اجرای اصول اساسی نبرد پدافندی خود در پشت مانع گسترده آبی، باید موارد زیر را رعایت کنند:
فعالیتهای دیدهبانی، مراقبت و هشدار را از کلیه جهات به ویژه از سمت جلو، جناحین و مناطقی که برای استقرار دیدهبانهای عناصر دشمن مناسب است، بیفزایند.
تقویت مواضع نیروهای هشدار دهنده بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
از موانع و مناطق عقبی (عقبه) و نیز معبرها و دریچههای تنظیم آب حفاظت جدی به عمل آید و سازماندهی گروههای گشتی - رزمی برای انجام فعالیت شبانهروزی به طور مستمر ادامه یابد.
یگانها از جناحهای موضع پدافندیشان، به ویژه معابری که احتمال نفوذ عناصر دشمن از آنجا بیشتر متصور است به خوبی حفاظت و مراقبت کنند.(11)
تمهیدات و ملزومات لازم برای تخریب سیلبندها، راهها و خطوط تماس را در اختیار داشته باشد.
جزایری که به رغم آبگرفتگی امکان استقرار نیروها دشمن در آنها وجود دارد، باید اشغال شود و لبههای جنوبی خطوط پدافندی همواره باید از سوی گروههای گشتی و نیز تعیین پستهای مراقبتی حفاظت شوند و یا با دیدهبانی مناسب از موقعیت جزایری که احتمال حضور دشمن است، ثبت تیر شوند و با اجرای آتش توپخانه و نیز مینگذاری معابر وصولی به جزایر، در فعالیتهای دشمن اخلال ایجاد شود.(12)
ایجاد آبگرفتگی در منطقه دشمن، آزادی عمل نیروهای خودی را تأمین میکند، زیرا یگانهای دشمن منطقه زیر آب رفته را رها میکنند (ناچار به عقبنشینی میشوند) و پس از آن صرفاً به مراقبت از آن اکتفاء میکنند. این امر دشمن را وادار میسازد در نحوه گسترش یگانهای پدافند کنندهاش و نیز عقب بردن بعضی یگانها از یک محور به محورهای دیگر به منظور تقویت آن محورها، تجدیدنظر نماید. این جابجایی نیروها مستلزم تلاش و انرژی زیاد، اختصاص جاده و تأمین و آماده شدن ملزومات آماد و پشتیبانی است و توان زیادی را از آنها خواهد گرفت. البته امکان دارد دشمن تلاش کند وضعیت نامناسبی را به وسیله جیپهای مقاومت،[7] (جیپ مقاومت (جزیره مقاومت) عبارت است از یک قطعه زمین، منطقه یا مرکز مهمی که توسط نیروی رزمنده دشمن به منظور دفاع و مقاومت اشغال گردیده و با وجود محاصره شدن آن توسط یگانهای خودی، رأساً درباره ادامه و یا عدم ادامه نبرد تصمیمگیری میکند.) که عمده آنها از نیروهای پیاده ومجهز به سلاحهای ضدتانک هدایت شونده هستند و با انبوه آتش توپخانه پشتیبانی میشوند، به وجود آورد. در چنین حالتی واحدهای رزمی نیروهای خودی نباید منفعل شوند بلکه باید سریعاً نیروها را به منظور تقویت منطقه دیگر یا گستردن جناح خود به سمت مناطقی که احتمال عملیات واحدهای زرهی دشمن از آنجا متصور است اعزام و مستقر نمایند.(13)
یگانهای پدافندکننده که در اثر زیر آب رفتن منطقهشان ناچار به ترک مواضع خود میشوند باید بسیار هوشیار باشند و در اجرای عملیات اشغال مواضع پدافندی جدید سرعت عمل به خرج دهند؛ زیرا به احتمال زیاد دشمن که منطقه را به زیر آب برده، اقدام به پیشروی و حمله ناگهانی و سریع از سمت جناحین خواهد کرد و از دستپاچگی این نیروها که در اولین مراحل عملیات پیش میآید بهرهبرداری خواهد کرد. لذا در عملیات تغییر مواضع پدافندی به خصوص در اولین مراحل آن باید موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:
الف) سرعت عمل در احداث خاکریز و سیلبندهای جلو به منظور متوقف ساختن آب،(14)
ب) سرعت عمل در ایجاد استحکامات به ویژه برای تانکها و نفربرها،
ج) تسریع در امر گسترش توپخانه در صورت ناچار شدن به تغییر مواضع آن، و همچنین سرعت و دقت در تجدید هماهنگی طرح آتش،
د) جناحها باید تا فاصلهای زیر دید و تیر بایستند که فرصت اعلام خطر و آماده شدن به منظور پاسخگویی به هرگونه عملیات دشمن را داشته باشند.
ه) عملیات زیر آب بردن یک منطقه، خواه کل جبهه یا جزئی از آن را دربر بگیرد، جبهه غیرمنظمی برای پدافند نمودن ایجاد میکند، که بازسازی موضع پدافندی مستلزم بازسازی جبهه در کلیه محورها میباشد.(15)
به غیر از مواردی که برای تدابیر پدافندی ذکر شد باید دو نکته زیر را نیز همواره مدنظر داشت:
هنگامی که طرف پدافند کننده اقدام به زیر آب بردن منطقه نموده و زمین کشورش را به خوبی میشناسد، میتواند با تکیه بر مواضع مستحکم پدافندی و جزیرههای مقاومت، حملات موفقیتآمیزی به جناحهای پدافندی دشمن که در آن سوی منطقه آبگرفته متوقف شدهاند، بنماید و یا به منظور قطع خطوط مواصلاتی دشمن از پشت به آنان حمله کند. در این صورت قوای دشمن ناگزیر به حفظ خطوط مواصلاتیشان خواهند شد و توجه آن بیشتر بر روی این مسئله متمرکز خواهد شد. این امر تهدید مستقیم دیگری برای خطوط مواصلاتی محسوب میگردد چرا که ضرورت دارد نیروهای دیگری برای این خطوط اختصاص داده شود و چه بسا این نیروها از موجودی نیروهای اصلی تأمین شود.
پدافند بر روی کرانه دشمن در مقابل منطقه آب گرفته شده، اقدام بسیار خطرناک و متهورانهای به شمار میرود. زیرا برای رسیدن به موضع پدافندی دشمن راهی جز عبور از روی سیل بندهای طویل، آن هم توسط یگانهای محدود وجود ندارد. عبور از سیلبندها نیز به علت تسلط قوای دشمن با مشکلات و خطرات فراوانی همراه است. ضمن این که پشتیبانی این نیرو و عقبنشینی آن به هنگام ضرورت بسیار سخت و مشکل است.[8] (این حالت شبیه حالت رزمندگان در جزیره مجنون است که بعد از مرحله اول به وجود آمد.)
میادین مین: هنگامی که دشمن به غرقآب نمودن منطقه معینی به منظور ناچار ساختن طرف مقابل به ترک مناطق استقرار خود اقدام میکند، آب، میادین مین دو طرف را فرا میگیرد و این امر باعث ایجاد شرایط زیر میشود:
از بین رفتن شاخصهای میادین مین.
قرار گرفتن مینها زیر گل و لای.
پراکنده شدن مینها توسط آب در مناطق گسترده و نامشخص.
افزایش حساسیت مینها در نتیجه تأثیر آب بر مواد منفجره و حلقه ضامن.
پس از خشک شدن منطقه، پیدا کردن مینها مشکلات فراوانی را به بار میآورد که گاه به ایراد خسارت جانی و مالی منجر میگردد. از اینرو طرحریزی خوب و هماهنگی کامل در احداث میادین مین و عملیات جنگ آب از سوی طرف اقدام کننده از خطرهای فوقالذکر خواهد کاست، البته بهتر است از مینگذاری در مناطقی که قصد بهرهگیری از تاکتیک جنگ آب وجود دارد، خودداری گردد.
تجربه و اقدامات ایران در جنگ آب
علیرغم اهمیت جنگ آب، این مهم از سوی فرماندهان عراقی در بدو تجاوز به خاک ایران مورد غفلت قرار گرفت؛ زیرا در سومین روز نبرد تعدادی از تانکها و نفربرهای دشمن در باتلاقهای مرز شلمچه و تعدادی دیگر در زمینهای کشاورزی منطقه حسینیه در گل فرو رفتند و عدهای از خدمه آنها به اسارت رزمندگان اسلام درآمدند. (16)
به دنبال این رخداد، گزارشی که حاکی از اخلال در پیشروی واحدهای زرهی عراق بود به این شرح منتشر شد: در پی پیشروی 200 دستگاه تانک عراقی به سوی اهواز، بسیاری از نقاط حساس شهر سنگربندی شده و مردم و نیروهای نظامی به حال آمادهباش درآمدند. این در حالی است که تعدادی از تانکهای مهاجم دشمن که در باتلاقها گیر کردهاند با آتش خودی منهدم شدند. (17)
البته گزارشهای نگران کنندۀ دیگری نیز از پیشروی نیروهای مهاجم ارسال میشد که تداوم آن میتوانست برای جمهوری اسلامی ایران بسیار مخاطرهآمیز باشد. شهید حسن باقری در ششمین روز جنگ از پیشروی دشمن تا منطقه دب حردان خبر میدهد و میگوید: نیروهای عراقی از صبح امروز به روستای دب حردان واقع در جنوب غربی اهواز به فاصله حدود 20کیلومتری وارد شدهاند و طبق اطلاعات دریافتی، دشمن توپخانه و تانکهایش را در این روستا مستقر کرده و با بهرهگیری از آتش توپخانه بخش جنوب غربی اهواز را هدفگیری میکند که تلفات قابل توجهی به هموطنان ما وارد شده است، ضمناً تعداد تانکها 50 الی 80 دستگاه برآورد شده است. (18)
در هنگام هجوم نیروهای عراقی، حادثه عجیبی رخ داد و آن به گل نشستن ادوات زرهی به خصوص تانکهای دشمن در دشتهای صاف و بدون عارضه جنوب در اوایل فصل پائیز بود که بارش باران در آن مقطع سابقه نداشت. با این حال وقوع این حادثه، بیش از آنچه چرایی و علتش مورد توجه قرار گیرد، بیشتر باعث شور و شعف رزمندگان شد. اما این اتفاق آن قدر مهم بود که برخی دیگر نگاه هوشمندانهای به آن داشته باشند و حس کنجکاویشان تحریک شود تا علت آن را مورد بررسی قرار دهند. در روزهای اول جنگ در حوزه فرماندهی نظامی و حتی پشتیبانی آن قدر انسجام وجود نداشت که چنین حوادث مهمی به سرعت مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و متناسب با آن تدابیر لازم اتخاذ شود. با این وجود، درایت افراد تیزبین و باهوش به سبب بهرهمندی آنها از ذهن خلاق و یا حتی تعصب ملی، باعث شد آنها علت را بررسی کرده و تمام همّ و غمّ خود را بکار گرفتند تا با پیشنهادهای سازنده و بدیع با استراتژی نظامی ارتش عراق موسوم به "حمله برقآسا" به مقابله برخیزند. از جمله این افراد، شهید دکتر مصطفی چمران، برخی از مدیران سازمان آب و برق خوزستان و شهید حسن باقری بودند که در بررسی میدانی از خطوط تماس نیروهای خودی با دشمن، این حادثه برایشان بسیار جلب توجه کرد. شهید باقری با مشاهده این رخداد، در همان نگاه اول نقشهای در ذهنش شکل گرفت که میتوانست بارقه امیدی در جهت جلوگیری از پیشروی دشمن باشد. او در منطقه ... آبگرفتگی وسیعی را مشاهده میکند که در اثر سرریز شدن آب داخل نهرها و کانالهایی که کشاورزان برای آبیاری زمینهای خود استفاده میکردند، ایجاد شده بود. وی در بررسی منطقه متوجه میشود تعدادی تلمبه پمپاژ آب به صورت روشن بدون آن که صاحبان آنها نظارت کنترلی بر میزان پمپاژ داشته باشند، همچنان در حال پمپاژ آب هستند. چون حجم آب بیش از حد نرمال افزایش یافته، لذا آب از کانالها سرریز شده و به سمت غرب (که محل استقرار نیروهای عراقی است و فلش تهاجم آنها جهت پیشروی به سمت اهواز تلقی میشد) جاری شده بود. همین امر سبب آبگرفتگی وسیعی از منطقه و باتلاقی شدن زمین شده و عملاً امکان عبور هر وسیله نقلیهای از دشمن را مشکل یا غیرممکن کرده بود. شهید حسن باقری پس از بازگشت به محل ستاد عملیاتی (پایگاه گلف) پیشنهاد میکند این موضوع (تداوم پمپاژ تلمبههای آب) مورد بررسی قرار گیرد.
برخی از مقامات نظامی و غیرنظامی (به خصوص مدیران و کارکنان سازمان آب و برق خوزستان) که به خوبی به جنس زمین، طبیعت و جغرافیای شهر اهواز و شهرهای تابعه آشنا بودند و اطلاعات مفید و کارشناسانه از آثار طغیان رودخانههای مهم منطقه (کارون، کرخه، بهمنشیر) و جریان و سمت و سوی سیلابهای آنها داشتند، به محض اطلاع از آبگرفتگی منطقه توسط پمپاژ تلمبه آب درون کانالها، به این فکر افتادند پمپاژ آب را ادامه دهند و عملاً با ایجاد سیلابهای مصنوعی در مناطقی که فلش حرکت دشمن به سمت اهواز محسوب میشد، مانع از پیشروی قوای متجاوز عراقی گردند. آنها بدون اینکه بدانند این اقدام در حوزه نظامی، تاکتیک بدیعی در ایجاد بازدارندگی تلقی میگردد، آن را به خوبی انجام دادند. آنها همچنین پیشنهادهای سازندهای برای ایجاد سدهای مصنوعی در رودخانه و یا احداث کانالهای فرعی در رودخانه با هدف انحراف آب به سمت مواضع دشمن ارائه کردند. در این راستا، سرگرد هدایتی از فرماندهان لشکر 92 زرهی ارتش در ساعت 30/7 صبح 8/7/1359 در تماسی با سازمان آب و برق خوزستان، از آنها میخواهد آب رودخانه کرخه را باز کنند و با استفاده از کانالهای متروکه آب را به سمت مواضع عراقیها سرازیر نمایند.(19)
به هر حال، مخاطرات ناشی از پیشروی سریع نیروهای عراقی در محورهای مختلف خوزستان، افراد و مقامات مسئول در اداره امور جنگ در بعد تکنیکی و تاکتیکی را به تکاپو میاندازد تا به هر نحو ممکن دشمن را در تحقق اهدافش ناکام گذارند. از اینرو شهید چمران در بعد از ظهر هشتمین روز جنگ پس از نبرد سنگینی که با نیروهای عراقی داشت[9] (دکتر چمران به اتفاق آیت ا... خامنهای که هر دو نماینده حضرت امام(ره) در شورای عالی دفاع و نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی بودند، با نظر و توصیه امام خمینی در روز هفتم مهرماه 1359 با یک فروند هواپیمای c130 به همراه 60 نفر از رزمندگانی که در کردستان تجربه جنگی داشتند، وارد اهواز شدند و از همان بدو ورود و شب اول حملههای چریکی و ضربتی خود را علیه نیروهای عراقی که تا حدود 60 کیلومتری اهواز پیش آمده بودند، آغاز نمودند.) به بررسی موقعیت هجوم نیروهای عراقی مشغول میشود. او به منزل یکی از همرزمان قدیمی خود (به نام محمدرضا شوشتری) میرود و پس از استراحت کوتاه، از او نقشه جغرافیایی منطقه خوزستان را میخواهد. شوشتری در اینباره میگوید: من به آقای دهدشت تلفن کردم و ایشان نقشه را آورد. شهید چمران حدود نیم ساعت به نقشه نگاه کرد. سپس با ناراحتی گفت: خرمشهر رفته است؛ آبادان هم 99 درصد رفتنی است. اگر بخواهیم خرمشهر و آبادان را نجات دهیم باید اهواز را حفظ کنیم. من به دکتر گفتم: دستور دهید چند لشکر بیاید و خوزستان را حفظ کند. چمران پاسخ داد: تاکتیک نظامی نیروهای ارتشی، مانند ارتش آمریکا، کلاسیک است و معتقدند برای اینکه بتوانیم جلوی یک لشکر دشمن بایستیم، باید سه لشکر داشته باشیم. ضمن آن که جابجایی لشکر کار به سرعت امکانپذیر نیست و یک تا سه ماه طول میکشد. باید به هر نحو ممکن دشمن را زمینگیر کنیم. وی سپس از روی نقشه توضیح داد که چنانچه برخی از نهرهای منتهی به رودخانه کرخه را ببندیم و آب را به سمت غرب رودخانه منحرف کنیم، میتوانیم با سیلاب مصنوعی جلوی نیروهای عراقی را گرفته و مواضع آنها را زیرآب ببریم. در نتیجه عراقیها مجبور به عقبنشینی میشوند. چمران این مسئولیت را به عهده من گذاشت و گفت شما این کار را انجام دهید، من با آرپی چی دشمن را سرگرم میکنم تا شما کارتان را تمام کنید. (20)
مهندس سرداری به نقل از آقای شوشتری میگوید:
من این کار را با نیروهایی که از مشهد آمده بودند آغاز کردم. یکی از کارگران، رانندگی بولدزر بلد بود. هنگامی که خاک میریختیم تا دهانه نهر باریک شود، آب پشت خاک حجیم میشد و شتاب بیشتری برای خروج از دهانه باریک پیدا میکرد، لذا دهانه را میشست و ما را در انجام کار ناکام میگذاشت. پس از مدتی به فکر افتادیم از کانتینر پر از خاک برای بستن نهر استفاده کنم. لذا سه عدد کانتینر از بندر ماهشهر آوردیم و با یکی از آنها نهر را بستیم. پس از مدتی آب پشت سد مصنوعی افزایش یافت و آن را به منطقه هدف (به سمت مواضع عراقیها) سرازیر کردیم. به این ترتیب، آب مانع از پیشروی نیروهای عراقی شد، و آنها را زمینگیر کرد. در واقع، آب کار سه لشکر را انجام داد.
در همین اثنا نیروهای واحد اطلاعات سپاه گزارش میدهند: نیروهای عراقی در جنوب اهواز در روستای مکطوع، ضمن انهدام 4 تانک ایران قصد احداث پل بر روی رودخانه کارون را دارند که در این صورت اهواز در خطر جدی محاصره قرار خواهد گرفت. (21) این خبر کافی بود تا پیشنهاد شهید باقری درخصوص فعال نگاه داشتن پمپاژ تلمبهخانههای آب (با هدف تداوم پمپاژ آب) و نیز استفاده از کانالهای متروکه، بیش از پیش مورد توجه مدیران و کارکنان سازمان آب و برق خوزستان قرار گیرد. آنان از حیث شناخت منابع آب و زمین خبره بودند و بر پمپاژ تلمبهها نظارت داشتند(22) و با محاسبه دقیق اقدام به هدایت آب به سمت مواضع دشمن میکردند. پس از مدتی برای ساماندهی و کنترل امور، ستاد عملیاتی موسوم به ستاد عملیات مرکزی سازمان آب و برق[10] (پس از بحثهای فراوان، مقرر شد کلیه کارهای مربوط به جنگ آب در ستادی زیر نظر سه وزیر (وزرای دفاع، نیرو و راه و ترابری) انجام پذیرد. در فرودین سال 1360 این ستاد، مسئولیت اجرایی طرح را به سازمان آب و برق خوزستان واگذار نمود که در ضمن نمایندگانی از سه وزیر مربوطه نظارت دائمی داشته باشند.(25)) تشکیل گردید.(23) که مهمترین زیرمجموعههای آن، گروه راهاندازی موتور تلمبهها، گروه میرآبها و تنظیم آب و گروه لایروبی و ترمیم و بازسازی انبار بود که در محورهای مختلف جبههها انجام وظیفه میکردند.(24) مهمترین اقدامات این ستاد در ماههای اول جنگ را میتوان به شرح زیر برشمرد:
فعال کردن کلیه موتور تلمبههای کنار رودخانه کرخه و کرخه نور و فعال کردن کلیه کانالهایی بود که آب را از کرخه به جنوب جاده حمیدیه و سوسنگرد میبرد.
اضافه کردن آب کرخه و آب کانال سمت چپ سد کرخه (کانال وصیله)، که باعث سرریز شدن آب و باتلاقی شدن منطقه جنوب حمیدیه گردید.
طرح سیلابهای کارون که به کمک آب سد سید شریف و آب ایستگاه پمپاژ و کانال چمران انجام شد و موجب شد لشکر 5 عراق نیروهای خود را کلاً از شرق جاده اهواز خرمشهر (از جنوب اهواز تا سیلبند مارد) به غرب جاده منتقل و عقبنشینی نماید.
در اثر این سلسله اقدامات بازدارنده، نه تنها اهواز از خطر سقوط نجات یافت بلکه با اجرای دقیق جنگ آب و به محاصره درآمدن دشمن در منطقه آبگرفته، این فرصت پیش میآمد تا رزمندگان اسلام ضربات جدی را به نیروهای عراقی وارد نمایند. به طوری که در روز 14/7/1359 در پی گزارش تیم شناسایی از منطقه حمیدیه و کانالهای متروکه که در حاشیه رودخانه کرخه و مسلط بر زمین دشمن بود، شهید حسن باقری طرح استفاده از کانال متروکه برای محاصره قوای عراقی را مورد تأکید قرار میدهد و توصیه میکند چنانچه نیروهای خودی با افزایش آب کانالها، زمین دشمن را که در روستاهای زیر کرخه صفآرایی کردهاند زیر آب ببرند، عملاً راه گریز عراقیها محدود میشود[11] (طرحهای آبی که تا این تاریخ انجام شده بود شامل طرح تداوم پمپاژ و همچنین اضافه کردن آب رودخانه کرخه نور توسط سد تنظیمی کرخه بود. طرح استفاده از کانالهای متروکه که شهید حسن باقری دقیقاً مناطق حضور دشمن را رصد میکرد شامل کانالهایی میشد که بر زمین نیروهای عراقی مسلط بودند و با سرریز کردن آب در مناطق حضورشان، آنان را یا در محاصره آب و در معرض تهدید و حمله رزمندگان قرار میداد یا مجبور به عقبنشینی میکرد. ضمناً روستاهای زیر کرخه که عراقیها در آن مستقر بودند شامل: دب حردان، صفحات، بت شملی، عبوده، شموس، شلیعی، سیدحمید و ... میشد.) و با بستن راه فرار آنها از جاده هویزه، امکان انجام حمله علیه این نیروها فراهم میشود.(26)
بهرهگیری از طرحهای جنگ آب و دستاوردهای آن در ناکام گذاشتن استراتژی نظامی عراق، چنان بازتاب پیدا کرد که جلسهای با حضور تعدادی از اعضای شورای عالی دفاع (حجتالاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی و شهید چمران)، وزیر نیرو (شهید مهندس عباسپور) و مدیران ارشد سازمان آب و برق خوزستان با هدف پیگیری اجرای طرح استفاده از آب ، در دفتر شهید چمران برگزار شد. در این جلسه لزوم استفاده از آب، ذخیرهسازی و خروج آب سدها و ایجاد سیلابهای مصنوعی به عنوان یک تاکتیک نظامی مورد تأکید قرار گرفت. همچنین در این جلسه، گزارشهای متعددی از آثار موفقیتآمیز غرقآب کردن مواضع دشمن که باعث توقف و یا تغییر مسیر قوای مهاجم عراقی شده بود ارائه گردید و چنان هیجانی در برخی از حضار ایجاد کرد که در همان جلسه بر اجرای عملیاتهای بزرگتر و مهمتر جنگ آب اتفاق نظر حاصل شد.[12] (در این خصوص، رئیس اداره نظارت بر منابع آب سازمان آب و برق خوزستان در گپ خصوصی با مدیرعامل سازمان به وی پیشنهاد میدهد تا چنانچه وزیر نیرو دستور دهد رودخانه کرخه کور را در محل سد سیدشریف خواهد بست و آب را به سمت عراقیها در دب حردان روانه میکند. مهندس سرداری با تشخیص تأثیرات این طرح، موضوع را با عباسپور (وزیر نیرو) طرح و موافقت وی را جلب میکند و بدین طریق بستر طراحی جنگ آب موسوم به طرح سید شریف کلید میخورد.(27))
البته تا این مقطع( 26/7/1359 تا 25/7/1359) چهار طرح شامل: تداوم پمپاژ تلمبهخانهها، طرح سیلاب کرخه، طرح استفاده از کانالهای متروکه و طرح استفاده از آب پخش حمیدیه (که به عنوان اولین دوره از جنگ آب به حساب میآید) به اجرا درآمده بود.(28) اجرای هر یک از این طرحها تأثیر شگرفی بر جای گذاشت و موجب توجه بیشتر مقامات نظامی برای طراحی، برنامهریزی و اجرای آن تا آخرین روزهای جنگ (و حتی بعد از آن) شد؛ به نحوی که تا پایان جنگ جمعاً 30 طرح طی چهار دوره زمانی، به شرح زیر به اجراء آمد:
طرحهای دوره دوم جنگ آب خوزستان در سه منطقه و طی دوره زمانی (25/7/1359 تا 30/4/61) در مناطق ذیل انجام شد:
الف) منطقه جنوب اهواز
طرح سد خاکی سید شریف: احداث سد خاکی بر روی رودخانه کرخه در قریه سید شریف و هدایت آب به طرف دب حردان که عراقیها در آن منطقه مستقر بودند.
طرح سد خاکی کوهه: احداث سد خاکی بر روی رودخانه کرخه نور در قریه کوهه و هدایت آب به سمت جنوب کرخه نور.
طرح ایستگاه پمپاژ و کانال (شهید) چمران.
در جبهه مقابل، عراقیها با ایجاد خاکریز و بریدن جاده و هدایت آب به طرف رودخانه کارون، به مقابله با این اقدامات پرداختند.
ب) در منطقه غرب اهواز
طرح سد جرگه سید علی: احداث سد خاکی بر روی رودخانه کرخه در نزدیکی جرگه سید علی و کیلومتر 17 جاده حمیدیه سوسنگرد و هدایت آب کرخه توسط کانال به طرف جنوب جاده حمیدیه سوسنگرد که محل استقرار نیروهای عراقی بود.
طرح کانال کوت: ایجاد کانال در منطقه کوت (کنار جاده حمیدیه سوسنگرد) و انتقال آب کرخه برای کمک به آب سد جرگه سید علی.
طرح کانال مالکیه: استفاده از کانال سمت راست سد تنظیمی کرخه و ایجاد آبگرفتگی در جنوب منطقه اللهاکبر تا نزدیکی بستان.
نیروهای عراقی برای مقابله با این اقدامات به ایجاد خاکریز و هدایت آب به طرف رودخانه کرخه نور مبادرت کردند.
ج) در منطقه شرق و غرب رودخانه کارون تا خرمشهر
طرح سیلابهای کارون: ذخیره و رهاسازی آب سدهای دز و کارون و ایجاد سیلابهای مصنوعی در جنوب اهواز در شرق و غرب کارون محل استقرار نیروهای زرهی عراق[13]. (استفاده از سد دز: در نوروز سال 1360، آب سد دز در حد بسیار زیادی باز شد و با بالا آمدن آب، مسیر کارون از طریق کانالهایی که ایجاد شده بود به دشت وسیع، حدفاصل کارون تا جاده اهواز خرمشهر در منطقهای به طول 130 کیلومتر و عرض 25 کیلومتر هدایت گردید. پس از آن نیروهای خودی مواضع خود را تخلیه کردند و دشمن هم تا جاده آسفالته اهواز ـ خرمشهر عقبنشینی کرد و در مواضع متکی به جاده مستقر شد. این آبگرفتگی که تبعات آن تا عملیات ثامنالائمه منطقه را تحت تأثیر قرار داده بود توسط دژی که عراق در شمال خرمشهر ایجاد کرده بود به کارون هدایت و سطح ارتفاع آن کنترل میشد تا به خرمشهر که در اختیار عراق بود سرایت نکند. طرحهایی نیز برای انهدام این دژ بررسی شد، از جمله انهدام دژ توسط مین یا شلیک موشک، که هر کدام به دلایلی از جمله عرض زیاد دژ که به هشت متر میرسید اجرا نگردید. در هر صورت، استفاده از طرحهای آبگرفتگی ـ که به جنگ آب هم معروف بود ـ بخشی از اقدامات موثر وبعضاً بیاثر جبهه خودی علیه دشمن بود که عموماً از تابستان سال 1360 قطع گردید.(29))
طرح انحراف رودخانه کارون: احداث خاکریز در رودخانه کارون برای انحراف آب به طرف کانال بحره.
طرح کانال بحره: احیای کانال قدیمی بحره که آب را از رودخانه کارون (در جنوب اهواز) به طرف هور شادگان هدایت میکرد.
طرح بستن نهرهای شادگان.
طرح سد هالوب[14] (طرح سد در روستای هالوب: با حضور کارشناسان طرحی نسبتاً گسترده و با اصول فنی در روستای هالوب در 15 کیلومتری دارخوین اجرا گردید. طرح عبارت بود از: احداث سد آهنی با استفاده از لولههای ضخیم به قطر یک متر که در صورت تکمیل قادر بود ارتفاع آب را به صورت کنترل شده در پشت سد بالا بیاورد و پس از آن کارون از طریق کانالی به عرض پنجاه متر که در پیچ تند رودخانه، قبل از هالوب، ایجاد شده بود، به دشت غربی منطقه هدایت گردد. با تکمیل طرح، کارون به جبهه غربی سرازیر گردید اما پس از یکی دو روز، فشار آب سد را منهدم کرد و طرح با شکست نسبی روبهرو گردید. طرح هالوب به خاطر این که امکان عبور و مرور پیاده خودروی سبک را برای مدت کوتاهی ایجاد کرده بود به پل هالوب هم معروف گردید و در اواخر سال 1359 اجرا گردید.(30)): احداث سد تنظیمی بر روی رودخانه کارون در نزدیکی دارخوین، روستاهای هالوب و ام نوشه و احداث کانال برای هدایت آب کارون.
در مقابل، عراق با جلوگیری از عبور آب از زیر جاده اهواز- خرمشهر، نیروهایش را از کنار رودخانه کارون به غرب جاده اهواز خرمشهر عقب کشید.
طرحهای دور سوم(30/4/1361 تا 20/2/1363)
احداث کانال آب و تخلیه آبگرفتگی منطقه.
بریدن دژهای شرقی و غربی جزیره جنوبی مجنون و آباندازی در مقابل پاتک نیروهای زرهی عراق.
تشکیل گردان پمپ.
احداث کانال سیدالشهدا(ع) با هدف تخلیه آبگرفتگی شمال منطقه پاسگاه زید.
بریدن دژ عراق در منطقه زید و انحراف آب به داخل خاک عراق.
نیروهای عراقی در مقابل با استفاده از کانال پرورش ماهی، شکستن آن و ایجاد آبگرفتگی در منطقه پاسگاه بوبیان، بستن کانال خروجی هورالعظیم (کانال سویب) و بالا بردن سطح آب هور با هدف غرق جزایر، احداث کانال غربی شرقی سویب، طلائیه، کوشک و ارسال آب به سمت مواضع نیروهای ایرانی به مقابله برخاستند.
طرحهای دوره چهارم (20/2/1363 تا 27/3/1367) [15] (طرح جنگ آب حتی در خلال پذیرش قطعنامه 598 در سال 1367 و پس از آن نیز ادامه یافت که بعضی طرحهای آفندی و برخی پدافندی محسوب میشدند؛ از جمله طرح کانال سلمان 2: کانال سلمان و سلمان 2 از جمله کانالهای پدافندی قوی میباشند که در زمان پذیرش قطعنامه در فاصله 5/2 کیلومتری بین دژ ج.ا.ایران و دژ عراق از طلائیه (وصل به هورالعظیم) تا نهر خین (وصل به اروند) را غرقاب نمود. طرح کانال غدیر: این کانال با اهداف سلمان 1 و 2 ولی با توان و قدرت چندین برابر طراحی و 90%ابنیه آن اجراء گردیده است. این کانال علاوه بر اهداف پدافندی قوی، میتواند کانال آفندی بسیار قوی تلقی شود. زیرا چنانچه دژ عراق از طلائیه تا کوشک و از کوشک تا زید هر کجا بریده شود، این کانال شرق بصره را به زیر آب خواهدبرد. در سیلاب سال 1372 باز کردن کانال غدیر باعث کاهش سظح آب اهواز و نجات این دژ از سیلاب شد.)
احداث کانال 80 کیلومتری سلمان (ادامه کانال شهید چمران) از جنوب غربی اهواز تا منطقه طلائیه.
احداث حوضچه طلائیه برای ذخیره آب.
احداث کانال شیردم.
احداث کانال 500 متری شرقی غربی امام علی(ع) و اتصال آن به کانال شیردم.
در جبهه مقابل، عراق با تقویت دژ کوشک - طلائیه و احداث دژ دیگر به موازات آن به مقابله با طرحهای جنگ آب ایران مبادرت کرد.(31)
نتیجهگیری
در طول دوره جنگ تحمیلی، در سطوح مختلف طراحی استراتژی، تاکتیک و فناوری نظامی، نوآوریهای عدیدهای توسط فرماندهان، طراحان و متخصصین حوزههای مختلف صورت گرفت که این نوآوریها با توجه به محدودیتهایی که کشورمان در زمینههای مختلف با آن روبهرو بود توانست ضمن جبران این کاستیها و محدودیتها، تا حدی ابتکار عمل را نصیب نیروهای نظامی کشورمان بکند. چنین نوآوریهایی را در تمام طول دوره جنگ هشت ساله و در جریان تمام عملیاتهای انجام شده توسط نیروهای خودی میتوان سراغ گرفت. در این راستا، تاکتیک جنگ آب که از آغازین روزهای جنگ تحمیلی توسط رزمندگان اسلام به اجرا درآمد از مهمترین و تأثیرگذارترین نوآوریهایی بود که صورت گرفت. مهمترین تأثیر اجرای این تاکتیک در اوایل جنگ، کاهش سرعت پیشروی ارتش عراق و عدم کارایی کافی نیروهای زرهی و مکانیزه عراق، که نقطه قوت این ارتش محسوب میشد، در دشتهای مسطح خوزستان بود. به مرور زمان و آشنایی دو طرف به دامنه اثرات جنگ آب و سازوکارها و استلزمات آن، هر دو کشور به بهرهبرداری از این تاکتیک پرداختند و دو کشور رقابت تنگاتنگی را در این زمینه داشتند. از مجموع منابع و اسناد معدودی که درباره جنگ آب در دوره جنگ تحمیلی وجود دارد میتوان گفت این تاکتیک برای کشوری که بخشی از سرزمینش توسط ارتشی بیگانه اشغال شده، با توجه به زیرساختهای منابع آبی که در عقبه نیروهای خودی وجود دارد، میتواند بیشتر مثمر ثمر باشد. به عبارت دیگر، تاکتیک جنگ آب یک تاکتیک تدافعی است که نیروهایی که در حالت پدافندی قرار دارند از آب به عنوان یک مانع بازدارنده بهره میبرند. حداقل چنین فرضیهای را میتوان در مورد جنگ ایران و عراق صائب دانست. نیروهای ایرانی با استفاده از منابع آبی فراوانی که در خوزستان در اختیار داشتند توانستند به بهترین شکل مانع از موفقیت استراتژی نبرد برقآسای ارتش عراق شوند و با کاستن از سرعت پیشروی آن، زمان لازم را برای کسب آمادگی جهت مقابله نیروهای خودی با آن به دست آورند. در مقابل ارتش عراق نیز در دوره تنبیه متجاوز و ورود نیروهای نظامی ایران به خاک عراق به کرات از این تاکتیک در منطقه جبهه جنوب، علیه نیروهای خودی بهره گرفت. در مقاله حاضر که با تکیه بر منابع و اسناد دست اول ایرانی و عراقی و نیز برخی از مصاحبهها با دستاندکاران جنگ آب در کشورمان به نگارش درآمده، تلاش شد ضمن ارائه اصول نظری برای جنگ آب، کاربرد این تاکتیک از سوی نیروهای نظامی کشورمان در اوایل جنگ تشریح گردد.
یاداشتها
1. جمشید سرداری، جنگ آب در خوزستان به روایت اسناد دوران دفاع مقدس، دانشگاه امام حسین؛ معاونت مهندسی و پدافند غیرعامل با مرکز مطالعات و پژوهشهای مهندسی، 1388 پیشین، برگرفته از سند 86 ص 159 و سند 114، ص 186.
2. همان، سند شماره 54، ص 129.
3. همان، سند شماره 66، ص 141.
4. همان، سند شماره 72 ، ص 145.
5. همان، سند شماره 65، ص 69.
6. همان، جلسه کارشناسی در مورد چگونگی انحراف آب کارون، سند شماره 17، ص 84.
7. همان، سند شماره 17، ص 84.
8. همان، اثرات طرح جنگ آب بر دشمن؛ دستورالعمل حدود مسئولیت سپاه سوم عراق (سند عراقی)، سند شماره 86، ص 159.
9. آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 60421.
10. آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 642 ص 651، سند شماره 643 ص 631 و سند شماره 642، ص 628.
11. سرداری، پیشین، سند شماره 216 ص 289.
12. همان، اسناد شماره 202 ، ص 279 و 49 ص 124
13. آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 60421.
14. سرداری، پیشین، سند شماره 6 ،ص 69.
15. آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سند شماره 60421.
16. نشریه ویژه خبرگزاری پارس، 3/7/59.
17. روزنامه کیهان، 4/7/59، گ 2، ص 64.
18. سرداری، پیشین، طرح تداوم پمپاژ، گزارش نوبهای حسن باقری، سند شماره 3، 6/3/59، ص 65.
19. همان، گزارش ستاد عملیات مرکزی سازمان آب و برق خوزستان، سند شماره 4، 8/7/59 ، ص66.
20. همان، استفاده از آب به عنوان مانع پیشروی نیروی زرهی عراق سند شماره 5، 8/7/59، ص67.
21. همان، سند شماره 6، ص 69.
22. همان، ص 85.
23. گفتگوی نویسنده با آقای مهندس جمشید سرداری (مدیر اسبق سازمان آب و برق خوزستان).
24. سرداری، پیشین، سند شماره 78، ص 152.
25. همان، ص 522.
26. همان، سند شماره 11، ص 74.
27. همان، سند شماره 12 ص 79.
28. همان، صص 703 702.
29. علی بنی لوحی، نبردهای شرق کارون به روایت فرماندهان، تهران: مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ ، 1381،ص 109.
30. همان، ص110.
31. سرداری، پیشین، صص 703 تا 707.
