در یک تقسیم‌بندی کلی و مشهور، می‌توان آموزه‌های دینی را به سه بخش «احکام فقهی»،«آموزه‌های اخلاقی عرفانی» و سرانجام «مباحث اعتقادی، فلسفی و کلامی» تقسیم کرد.
در یک تقسیم‌بندی کلی و مشهور، می‌توان آموزه‌های دینی را به سه بخش «احکام فقهی»،«آموزه‌های اخلاقی عرفانی» و سرانجام «مباحث اعتقادی، فلسفی و کلامی» تقسیم کرد. در این یادداشت، بخش اول و سوم را به کناری می‌نهیم و بر بخش دوم یعنی آموزه‌های اخلاقی و عرفانی تمرکز می‌کنیم.
با مراجعه به کتاب(قرآن) و سنت (احادیث و قول و فعل پیامبر و معصومین) به‌عنوان اصلی‌ترین منابع دینی، درمی‌یابیم که آموز‌های اخلاقی و عرفانی و توصیه به تلاش انسان برای کسب معرفت، حجم بالایی از ادبیات اسلامی را به‌خود اختصاص داده است. تا جایی که از پیامبر اسلام روایت شده«انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق». تحت‌تاثیر همین آموزه‌ها از کتاب و سنت، علمای اخلاق در طول قرون متمادی آثار گرانسنگی در زمینه‌های اخلاقی و معرفتی از خود به یادگار گذاشته‌اند. نمونه‌های از این دست مکتوبات را می‌توان در احیاء‌العلوم غزالی، اخلاق‌ناصری خواجه نصیر طوسی، تحف‌العقول حرانی، جامع‌السعادات ملامهدی نراقی، معراج السعاده احمد نراقی و ... مشاهده کرد. در شعر و عرفان نیز شاهکارهایی جهانی در این زمینه‌ها در ادب فارسی خلق شده است که مثنوی معنوی، حدیقه الحقیقه سنایی، تذکره الاولیاء عطار، گلستان و بوستان سعدی کشف الاسرار و عده الابرار میبدی، اسرار التوحید منور، مرصاد العباد رازی و... بخش‌های از آن هستند.
جوان امروز که به‌سراغ این گنج های معنوی می‌رود و آرمان‌های اخلاقی و قله‌های عرفانی پیش چشم او به تصویر کشیده می‌شود، از جمله سوالاتی که در ذهن کنجکاو و جویای حقیقتش ایجاد می‌شود، این است که آیا دست‌یابی به این کمالات و تحقق این فضایل اخلاقی در زندگی امروز ما –به‌ویژه در جهان مدرن و پسامدرنی که هر روز نقابی جدید به چهره می‌زند- امری شدنی است؟! یا نه با خواندن این کتاب‌ها شدنی نیست و این آثار اخلاقی و عرفانی، صرفا برای لذت بردن ادبی هستند و تنها می‌توان به عنوان آثاری تحسین برانگیز در تاریخ ادبیات اسلامی و فارسی به آن ها چشم دوخت.
به تعبیری صریح‌تر، آیا یک جوان پاک و دارای احساسات و شور جوانی، برای کسب کمالات اخلاقی، رفع مشکلات و آسیب های روحی، دفع استرس ها و آشوب ها، به دست آوردن شادی و نشاط درونی و سرانجام پایه گذاری خانواده ای ایده آل و ایجاد جامعه ای معنوی، می تواند از این گونه تعالیم اخلاقی و عرفانی بهره بگیرد؟! و اساسا پیاده کردن این آموزه ها در زندگی فردی و اجتماعی، امکان وقوع دارد؟!
این سوال ممکن است ذهن پرسشگر را تا بدانجا پیش ببرد که با این وضعیت آیا اصلا این آموزه ها از جنس حقیقت و واقعیت هستند یا از جنس مجاز و اسطوره؟ شاید یکی از کارکردهای اسوه و الگو و معلم در تعالیم دینی و اخلاقی و عرفانی، پاسخ به همین پرسش باشد. الگو و اسوه ای که آن تعالیم و آموزه ها را در زندگی روزمره اش به کار گرفته است و تحقق پذیری آن را نشان داده است. به قول فلاسفه اسلامی: «ادل الدلیل علی امکان الشیء وقوعه» یعنی الگوهایی هستند که آن تعالیم و آموزه های اخلاقی و معرفتی را در زندگی خویش به عالی ترین نحو ممکن پیاده کرده اند. شاید ناظر به همین کارکرد اسوه و الگو باشد که خداوند متعال در قرآن کریم در مورد پیامبر (ص)می فرماید: «و لکم فی رسول الله اسوه حسنه»«فبهداهم اقتده»
حال به موضوع اصلی این نوشتار رسیدیم که آن را با طرح مجدد سوالی که در ابتدای یادداشت عنوان شد شرح می دهیم. سوال این بود که آیا الگویی کارکردی و عینی در عصر حاضر که تعالیم اخلاقی و معرفتی را در زندگی سرلوحه خویش قرار داده و به آن ها عمل کرده است، وجود دارد؟ در پاسخ به این سوال می توان گفت مراجعه به الگوهایی در تاریخ و فرهنگ دفاع مقدس به نظر کارگشا و سازنده می توان باشد. برای پاسخ دقیق تر به این پرسش چراغی به دست می گیریم و در کوچه پس کوچه های جبهه های جنگ که همانا شهرهای عشق و ایمان و جهاد و معرفت بودند، به سراغ زندگی و سرگذشت شهدا و رزمندگان خالص و مخلصی می رویم که بی هیچ ادعایی راه هزار ساله را یک شبه رفتند. تا ببینیم خصوصیات آن ها چه بود و چرا می توانند الگوهایی ارزشمند برای ما باشند؟ آیا جز معرفت، صداقت، ادب، ایمان، ولایت پذیری بی هیچ چون و چرا، تسلیم اراده حق شدن، جهاد مخلصانه فقط و فقط برای خدا، مقاومت، عدل، ایثار، عفو، مهرورزی، اصلاح میان خود و دیگری، نیکی بی هیچ چشمداشت، شادی و سرور، مراعات حقوق دیگران، از خودگذشتگی، خوشرفتاری، تقدم دیگران بر خود، صفای باطن و ده ها و بلکه صدها خصوصیت و ویژگی دیگر از آن ها سراغ داریم؟! آیا این خصوصیات امور والا و متعالی از حیث اخلاقی و معرفتی در نظر ما هستند یا خیر؟! آیا مصادیقی بهتر از رزمندگان هشت سال دفاع مقدس که این خصوصیات را دارا باشند و در سبک زندگی خویش به آن عمل کنند، می توان پیدا کرد؟! آیا جز این است که همه جامعه ما متفق القولند که رزمندگان انسان هایی استثنایی و ویژه بودند که مبادی به همه این اخلاق های حسنه و فضایل انسانی والا بودند؟ آیا جز این است که همه می گویند آن ها تاحد زیادی از هر گونه رذلیت اخلاقی همچون حسد، حرص، دروغ، تکبر، خشم، تبختر، نخوت، طمع، تملق بیجا، ظلم، شهوت نفسانی، سعایت، سخن چینی، خودپرستی، دزدی و اختلاس، تجسس، غیبت، تهمت و پرو.نده سازی و .... و ده ها صفت مذموم دیگر دور بودند؟! اگر جز این است پس چرا همه حسرت دیدار مجدد آن مردان مرد و آن دوره طلایی را همواره بر دل دارند؟ و همه از هر طیف و دسته و جناحی به آن خاک نشینان افلاکی افتخار می کنند و به راهشان و عملشان ایمان دارند.
باری حاصل این پرسه گردی از سر معرفت، یافتن انسان هایی است که هم آن آموزه ها را به دل خریده و باور کرده اند و هم آن ها را جامه عمل پوشانیده اند و در پرتو ایمان و عمل مجاهدانه و مخلصانه و صبورانه، به آرامش و شادی و نشاط ابدی دست یافته اند! همان نشاطی که در اوج شب های عملیات، با جدی شدن معرکه مرگ و خطر، صدچندان می شد! نشاطی که یادآورسرور و شادی رضایت مندانه اصحاب حسین در شب عاشور بود! گویی این انسان های از خود گذشته و به حق پیوسته صدمنزل خواجه عبدالله انصاری، هفت شهر عشق عطار و چهار سفر ملاصدرا را یک به یک پشت سر گذاشته و حیرت مندانه، در آرزوی فنا و وصال حق بوده اند! گویی در تصویر دفاع مقدس همه مفاهیم اخلاقی و عرفانی یکجا در رزمندگان آن دوره جمع شده اند! بنابراین اگر بتوانیم با مراجعه عالمانه و انتقادی، به سراغ تاریخ شفاهی و کتبی این دوران طلایی برویم و تصویری دقیق، زیبا و هنرمندانه از تاریخ سازان آن و معرکه ایمان و عشق در آن دوران به جوان امروز ارائه کنیم «سبک زندگی» او دگرگونه خواهد شد و خواهد توانست با «معنویت» و« اخلاق» رو به سوی «قله های پیشرفت» و «جهاد» مخلصانه و مومنانه حرکت کند. این گونه «جوان» «مومن» «مجاهدی»ی است که می تواند در دهه پنجم انقلاب اسلامی، «مخاطب اصلی» و «مخاطب اصلی» و «محور پیشرفت» باشد.
نویسنده: یعقوب پناهی
