بعد از مدتی اشغال، مرحله آزادسازی‌های پی‌در‌پی تا آزادی خرمشهر را شاهد بودیم. چه تحولاتی در داخل كشور رخ داد كه نیروهای نظامی توان لازم را برای بیرون راندن ارتش اشغالگر به دست آوردند؟
ابتدا باید اوضاع داخلی ایران در نیمه دوم سال 1359 و نیمه اول سال 1360 ترسیم شود تا موضوع روشن‌تر گردد. در اینجا محورهای زیر قابل توجه است:
1ـ تجاوز عراق و انعكاس داخلی آن كه ناشی از این تجاوز بود.
2ـ وجود گروه‌های مختلف مسلح از جمله مجاهدین خلق(منافقین)، پیكار، چریك‌های فدایی اقلیت، حزب دمكرات، حزب توده* و ... در صحنه سیاسی داخلی.
3ـ وجود تشكیلاتی كه تحت عنوان دفتر هماهنگی‌های مردمی ریاست جمهوری فعالیت داشتند و همچون بنی‌صدر در آستانه پیروزی انقلاب از خارج به ایران آمده بودند.
4ـ از آبان 1359 وقتی عراق به دلیل مقاومت رزمندگان به اهداف خود دست نیافت و زمین‌گیر شد، بنی‌صدر با استفاده از این موقعیت، به منظور كسب برتری سیاسی در داخل، دو عملیات را در جبهه‌های جنوب فرماندهی كرد: عملیات نصر در 15 دی 1359 و عملیات توكل در 20 دی 1359.
عملیات نصر از دو محور جاده اهواز ـ خرمشهر و سوسنگرد، با هدف بیرون راندن دشمن از حد فاصل سوسنگرد تا غرب اهواز، آزادسازی خرمشهر و رسیدن به خط مرزی و در صورت امكان تصرف تنومه، با سه تیپ و سه گردان برای اجرا در سه مرحله طرح‌ریزی شد، ولی به علت عدم برآورد صحیح از توان نیروهای خودی و دشمن، این عملیات نه تنها موفقیتی دربرنداشت، بلكه موجب شد شهر هویزه نیز كه قبل از عملیات در دست نیروهای خودی بود، به تصرف دشمن درآید.
عملیات توكل نیز در جاده ماهشهر ـ آبادان و جاده آبادان ـ اهواز
(سلمانیه ـ مارد) با یك تیپ تقویت شده و یك گروه رزمی تانك و دو گروهان انجام شد. در این عملیات نیز موفقیتی نصیب نیروهای خودی نشد و خسارت‌های زیادی نیز به آنها وارد آمد.
5 ـ پس از این، بنی‌صدر برای كسب برتری سیاسی، به طور آشكار به منازعات داخلی دامن زد و روابط سیاسی خود را با نیروهای مخالف جمهوری اسلامی به ویژه سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و حزب دمكرات كردستان و سایر گروه‌های سیاسی و نظامی تحكیم بخشید. این مسئله از 14 اسفند 1359 به صورت علنی شروع شد و در 30 خرداد 1360 به اوج خود رسید كه به بركناری بنی‌صدر از فرماندهی كل قوا و رد كفایت سیاسی وی در مجلس شورای اسلامی انجامید. بنی‌صدر، نه تنها در عرصه جناح‌بندی داخلی ناموفق بود، بلكه در عرصه جنگ و وظایف مربوط به فرماندهی كل قوا نیز راه به جایی نبرد. در مجموع نقش و موضع بنی‌صدر را در برابر تجاوزات عراق می‌توان چنین برشمرد:
ـ عدم استقبال از مقاومت و مقابله نیروهای مردمی، و جلوگیری از شكل‌گیری نیروهای انقلابی همچون سپاه در روند مقاومت.
ـ تكیه بر نیروهای كلاسیك و كسانی كه ادعای تخصص نظامی داشتند و حتی استفاده از نیروهای بدنام و كودتاگر نظامی و ایجاد تأخیر در روند سازماندهی انقلابی.
ـ بهره‌برداری از اقدامات نیروهای نظامی كلاسیك به منظور كسب پیروزی‌های سیاسی در جبهه‌بندی‌های سیاسی داخلی.
با فرار بنی‌صدر، موانع پیوند نیروهای ارتش و سپاه و نیروهای انقلابی متعهد و دلسوز برطرف شد و موقعیت برای طرح‌ریزی عملیات‌های آزادسازی فراهم گردید. عملیات‌های بزرگ ثامن‌الائمه، طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس طرح‌ریزی شد و با اجرای آن مناطق اشغالی جنوب كشور از جمله خرمشهر، آزاد شد.
* حزب توده ایران با گرایش سیاسی حركت خود را آغاز كرد ولی در پی كشف شبكه نظامی مخفی این حزب در بهمن ماه 1361، تعدادی از اعضای این حزب دستگیر شدند.
