وضعیت اقتصادی ایران و عراق در آستانه شروع جنگ چگونه بود؟

وضعیت اقتصادی ایران و عراق در آستانه شروع جنگ چگونه بود؟

ـ وضعیت اقتصادی ایران

اقتصاد ایران، تك محصولی بود و بخش اعظم درآمد كشور از صدور نفت خام به دست می‌آمد. اوضاع اقتصادی كشور در آستانه جنگ تحمیلی به طور خیلی خلاصه چنین بود:

بخش صنعت: فعالیت‌های صنعتی و تولید صنایع در سال 1357 به دلیل اعتصابات كارگران به ویژه در نیمه دوم سال عملاً راكد ماند و شاخص تولیدات صنعتی كه در نیمه اول سال حدود 17 درصد افزایش داشت، در نیمه دوم سال تا 42 درصد كاهش یافت و در شش ماهه نخست سال 1359 به دلیل خرابكاری گروهك‌های ضدانقلاب به ویژه در مناطق غربی ایران ـ كه به دست عوامل وابسته به عراق و برای فراهم كردن زمینه مناسب جهت آغاز جنگ صورت می‌گرفت ـ فعالیت برخی از واحدهای تولیدی در این مناطق به تدریج متوقف گردید.

بخش كشاورزی: هرچند در سال 1359، دولت حداقل قیمت تضمین شده برای برخی از محصولات مهم كشاورزی را افزایش داد اما به علت ادامه مشكلات اساسی در این بخش و استمرار جنگ به ویژه در برخی مناطق غله‌خیز كشور، تولیدات كشاورزی متناسب با افزایش مصرف مواد غذایی نبود و در نتیجه، اتكای كشور به مواد غذایی وارداتی كاهش چندانی نیافت.

تولید ناخالص ملی: سال 1358 در شرایطی آغاز شد كه دولت با مشكلات بسیار پیچیده اقتصادی روبه‌رو بود. بر اساس برآوردهای مقدماتی در این سال تولید ناخالص ملی به قیمت ثابت بازار، معادل 5/2 درصد كاهش یافت كه البته به مراتب كمتر از كاهش آن در سال 1357 یعنی 15 درصد بود. اقداماتی كه دولت در سال 1358 برای غلبه بر مشكلات اقتصادی كشور انجام داد، تنها توانست تا اندازه‌ای بحران موجود را تخفیف دهد و سال 1359 نیز دولت با مشكلات اقتصادی عدیده‌ای روبه‌رو بود. خصوصاً اینكه امریكا و اقمار آن از طریق فشارهای اقتصادی در صدد تضعیف و نابود كردن پایه‌های اقتصاد ایران بودند.

درآمدهای دولت: كل درآمدهای دولت در سال 1357 با 4/21 كاهش نسبت به سال 1356 به 1599 میلیارد ریال محدود شد كه این كاهش ناشی از پایین آمدن درآمد فروش نفت و گاز بود كه با 32 درصد كاهش به 1013 میلیارد ریال رسیده بود. با این حال، در سال 1358، جمع درآمدهای دولت به دلیل افزایش قیمت نفت با 3/6 درصد افزایش به حدود 1700 میلیارد ریال رسید و در سال 1359 بار دیگر درآمدهای دولت با 22 درصد كاهش، تنها
9/1325 میلیارد ریال بود.

دریافت‍ها و پرداخت‍های ارزی كشور: در سال 1359 به دلیل تغییر سیاست كلی اقتصاد كشور مبنی بر كاهش صادرات نفت و كاهش خرید كشورهای غربی در پی تحریم اقتصادی ایران و وقوع جنگ تحمیلی، دریافت‌های ارزی كشور در حدود 38 درصد كاهش یافت و از 7/22 میلیارد دلار در سال 1358، به حدود 9/13 میلیارد دلار در سال 1359 رسید.

به این ترتیب تولید و صادرات نفت نسبت به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به شدت كاهش یافت و به تبع آن درآمد ارزی ایران نیز كاهش محسوسی یافت. در حالی كه ایران در قبل از انقلاب تا پنج میلیون بشكه نفت در روز صادر می‌كرد، در ماه‌های قبل از جنگ (ژوئن و آگوست 1980) متوسط تولید نفت 4/1 میلیون بشكه در روز بود و صادرات آن به حدود 1 میلیون بشكه در روز ـ در مقایسه با 4/2 میلیون بشكه در روز در سال 1979 ـ كاهش یافته بود.

تورم و قیمت كالاها: تورم اقتصادی پس از انقلاب اسلامی، ادامه روندی بود كه پیش از آن با افزایش قیمت نفت آغاز شد و از نیمه سال 1356 شتاب گرفت، اما وضعیت خاص كشور در سال‌های 1357 و 1358 آن را تشدید كرد. با اشغال سفارت امریكا در آبان 1358 كه سبب تحریم اقتصادی ایران و مسدود شدن ذخایر ارزی ایران در خارج شد، روند افزایش قیمت‌ها شتاب گرفت. كسری عظیم بودجه در سال 1359 نیز نقش عمده‌ای در افزایش قیمت‌ها داشت. در سال 1358 تولید ناخالص ملی 6/1 درصد كاهش یافت و حجم پول در سال‌های 1358 و 1359 به ترتیب 35 درصد و 32 درصد و حجم شبه‌پول نیز به ترتیب 40 درصد و 13 درصد افزایش داشت.

ـ وضعیت اقتصادی عراق

بر اساس قانون اساسی عراق، نظام اقتصادی این كشور به شیوه سوسیالیستی اداره می‌شد و دولت به جز در پاره‌ای از بخش‌های كشاورزی، خدمات و تجارت شخصی، همه فعالیت‌های اقتصادی را در اختیار داشت.

فعالیت‍های اقتصادی عراق در سال‌های 80-1960

كشاورزی: پیش از روی كار آمدن دولت بعث، كشاورزی بخش اصلی اقتصاد این كشور را تشكیل می‌داد ولی به تدریج از اهمیت كشاورزی كاسته و بر اهمیت صنعت و خدمات افزوده شد. از كل مساحت این كشور 59 درصد صحرا و جنگل و 27 درصد زمین‌های قابل كشت است.

نفت و گاز: ذخایر نفت عراق در هنگام حمله به ایران 3/34 میلیارد بشكه یا 7/4 میلیارد تن تخمین زده شده بود. در برنامه پنج ساله دوم عمرانی
(80-1976) این كشور پیش‌بینی شده بود كه تولید سالانه نفت افزایش یابد.

عراق قبل از جنگ 5/3 میلیون بشكه نفت در روز تولید می‌كرد. ذخایر گاز عراق در سال 1970 میلادی حدود 764 میلیارد متر مكعب تخمین زده شده بود.

صنعت: صنایع عراق شامل صنایع مونتاژ، مصرفی و وابسته است. واحدهای صنعتی عراق عبارتند از پتروشیمی، آلومینیم، ذوب آهن، سیمان، برق.

راه‌ها و بازرگانی: طول راه‌آهن این كشور 2145 كیلومتر و راه‌های شوسه آن برابر با 20 هزار و 800 كیلومتر و راه‌های آبی داخلی برابر با 1015 كیلومتر است. مهم‌ترین كالاهای صادراتی این كشور عبارت است از: نفت، خرما، پنبه، پشم و مهم‌ترین كالاهای وارداتی نیز عبارت است از: پارچه، چای، شكر، مواد شیمیایی، ماشین‌آلات صنعتی، آهن و فولاد، اتومبیل، دارو و تسلیحات نظامی.

شركای تجاری عراق عبارت بودند از: اتحاد جماهیر شوروی (سابق)، ژاپن، انگلیس، فرانسه، ایتالیا و برزیل.

بودجه و هزینه: واحد پول عراق دینار و برابر با 1000 فلس است. در سال 1979، دلار امریكا برابر با 3/295 فلس و 100 دینار عراق برابر با
6/338 دلار امریكا بود.

عراق در آستانه آغاز جنگ علیه ایران، وضعیت اقتصادی خوبی داشت؛ كشوری ثروتمند بود و درآمد فراوان نفت برای گردش چرخ‌های اقتصاد و رفاه مردم آن كفایت می‌كرد. در آن زمان ذخایر ارزی این كشور بیش از 30 میلیارد دلار بود.