معنویت و معنویت‌گرایی، یکی از مقوله‌های تربیتی اسلامی است که سراسر اندیشه و عمل امام خمینی (ره) را در برگرفته و ملکه ذهنی و عملی او شده بود. به اعتراف بسیاری از اندیشمندان، ایشان یکی از شارحان بزرگ اسلام در زمان معاصر و یکی از تربیت‌شدگان این مکتب می‌باشد که اعتقاد، اندیشه و عمل فردی و اجتماعی او بر آموزه‌های اسلامی یا به تعبیر خودشان اسلام ناب محمدی (ص) منطبق و استوار است. با این مفروض، در این مقاله نگارنده به دنبال پاسخ به این سؤالات است که معنویت و معنویت‌گرایی از منظر امام خمینی چیست، ابعاد و شاخص‌های آن کدامند و دارای چه الگوی مفهومی است؟ بر این مبنا شناخت و تبیین اندیشه و رفتارهای معنوی امام خمینی (ره) از نیازهای اساسی مجامع علمی می‌باشد؛ چراکه با نظریه‌پردازی و تولید ادبیات در حوزه ایده‌ها و دیدگاه‌های معنوی حضرت امام (ره)، زمینه مناسب برای انتشار آن در جامعه فراهم می‌شود؛ و این در حالی است که مکاتب معنوی جدید، با سوءاستفاده از اعتقادات و نیازهای معنوی مردم و جوانان و خلق عرفان‌های کاذب، اساس انحرافات معنوی را ایجاد کرده‌اند، چنین فضایی ایجاب می‌کند که دیدگاه‌های اصیل اسلامی با استفاده از روش‌های علمی تبیین گردد؛ بنابراین شناخت معنویت و معنویت‌گرایی اصیل اسلامی برگرفته از آرا، اندیشه و رفتارهای معنوی امام خمینی، می‌تواند ضمن آشنا ساختن جویندگان با معنویت در اسلام، معارف معنوی اسلامی را به همه اقشار جامعه، به‌خصوص جوانان کشور و به‌ویژه افراد در معرض خطر عرضه کند.
کلمات کلیدی: معنویت، امام خمینی، دفاع مقدس، الگو، تربیت اسلامی
در آثار نویسندگان معاصر، معنویت و معنویت‌گرایی تحت تأثیر دو دیدگاه روانشناسی محور و دین محور موردبحث و بررسی قرارگرفته است. دیدگاه روان‌شناسی‌محور آن از عرفان‌های کاذب و مکاتب انحرافی سر درآورده است و دیدگاه‌های دین‌محور آن متأثر از آموزه‌های دینی است که به‌تناسب تحریفات صورت گرفته در هر دین دچار انحراف، تحریف و با خرافات آلوده و آمیخته‌شده است. در اسلام نیز معنویت‌گرایی یکی از ارکان تربیتی این دین الهی برای ارتقای معنویت در فرد و جامعه می‌باشد. شناخت حدود و ثغور معنویت اسلامی، می‌تواند علاوه بر تعیین دیدگاه‌های اسلام در این مورد، از انحرافات معنوی فرد و جامعه اسلامی جلوگیری کند.
یکی از بزرگ‌ترین متفکرین عملی‌گرای اسلامی معاصر که به تبیین نظری و عملی معنویت‌گرایی در اسلام پرداخته است، امام خمینی (ره) می‌باشد. به تعبیر نگارنده، در یک مرحله‌بندی اجمالی، معنویت گرایی در زندگی امام خمینی شامل چهار مرحله یا نشئه می‌شود؛ مرحله اولی، گرایشی به فراگیری علوم و معارف معنوی است. در این دوره، حضرت امام خمینی نزد استادان بزرگی همچون مرحوم آیت‌الله شاه‌آبادی به تحصیل معنویت و اخلاق پرداخته‌اند. مرحله دوم، به عملی‌سازی و تثبیت آموخته‌های معنوی در اندیشه، اخلاق و رفتار معظم له اختصاصی دارد که این مرحله را می‌توان دوران خودسازی اسلامی و سیروسلوک عارفانه معظم‌له نامید. مرحله سوم، دورانی است که حضرت امام، خود به‌عنوان استاد مقامات معنوی، مسئولیت تعلیم و تربیت شاگردانی را در حوزه‌های علمیه قم و نجف اشرف برعهده‌گرفته‌اند. در این زمان، آثار عرفانی و معنوی خویش همچون سر الصلوه و شرح چهل حدیث و... را به رشته تحریر درآورده‌اند. دوره چهارم حیات معنوی امام خمینی به دوران انقلاب اسلامی و پس از پیروزی آن برمی‌گردد. در این دوره، امام خمینی (ره) حاصل همه تجربیات معنوی خویش را در قالب احکام، اوامر، توصیه‌ها، وصایا، نصایح، نامه‌ها و مکاتبات و در سخنرانی به مناسبت‌های مختلف و پیام‌های گوناگون خطاب به اقشار، کارمندان سازمان‌های اجرایی، ازجمله دست‌اندرکاران دفاع مقدسی به کار می‌گرفتند تا از این طریق، جامعه‌ای معنوی و معنویت‌گرا را در ایران پس از انقلاب بسازند و به بشریت عرضه نمایند. این مرحله را به تعبیر عرفا می‌توان سیر من الحق الی الخلق ایشان معرفی کرد که برکات فراوانی را برای جامعه اسلامی ایران و جوانان این سرزمین در سوق یافتن به مسیر معنویت ناب اسلامی با الهام از توصیه‌های امام خمینی (ره) داشته است.
یکی از مناسبت‌های بسیار مهمی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور به وجود آمد و زمینه مناسبی برای ارائه و گسترش توصیه‌های معنوی از جانب امام خمینی به جامعه اسلامی شد، دوره هشت‌ساله دفاع مقدس بود که در آن بنا به شرایط، توصیه‌ها، نصایح و تأکیداتی را در لزوم پرداختن به معنویت و توجه به مسائل معنوی و معنویت گرایی داشتند. نگارنده به دنبال بررسی، توصیف، شناخت، معرفی و ترسیم مدل مفهومی معنویت‌گرایی از منظر امام خمینی (ره) با تأکید بر توصیه‌های معنوی ایشان به دست‌اندرکاران و فرماندهان نیروهای مسلح می‌باشد.
هدف اصلی مقاله، استخراج و معرفی ماهیت مفهوم معنویت و معنویت‌گرایی از منظر امام خمینی در قالب یک تحقیقی علمی است.
بر این اساسی، نگارنده به دنبال پاسخ به این سؤالات می‌باشد: از منظر امام خمینی معنویت چیست و دارای چه ماهیتی است؟ این سؤال کلی در قالب سه سؤال فرعی بسط یافته است: ۱- معنویت و معنویت‌گرایی از منظر امام خمینی (ره) چیست؟ ۲- ابعاد و شاخص‌های معنویت از منظر امام خمینی چیست؟ ۳- الگوی مفهومی معنویت از منظر امام خمینی (ره) کدام است؟
این مقاله به لحاظ نوع تحقیق، کتابخانه‌ای و در جرگه تحقیقات توسعه‌ای است. روش جمع‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای و ابزارهای اصلی آن، مطالعه آثار امام و فیش‌برداری می‌باشد و از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی برای استخراج و تحلیل دیدگاه‌های معظم‌له دراین‌باره استفاده‌شده است.
در این مقاله با مطالعات اکتشافی، دیدگاه‌های امام خمینی از صحیفه امام و برخی دیگر از آثار ایشان استخراج و با دسته‌بندی آن‌ها و تعیین ابعاد مختلف آن، شاخص‌های هریک از ابعاد با استفاده از بیانات، توصیه‌ها، احکام و آثار حضرت امام (ره) تعیین‌شده است. مطالعات انجام‌شده در آثار ایشان، شامل مجموعه ۲۱ جلدی صحیفه امام و برخی دیگر از آثار همچون سر الصلوه، شرح چهل حدیث و رساله توضیح المسائل، برخی از مباحث مندرج در تقریرات فلسفه و آداب الصلاه و ولایت‌فقیه است که در آن‌ها توصیه‌های معنوی و همچنین مباحث علمی و نظری مربوط به معنویت وجود دارد. علاوه بر آن، مطالعات اولیه و اکتشافی در برخی از کتاب‌ها با موضوع دین، معنویت و روانشناسی و سایر آثار در دسترس همچون منابع اینترنتی و مصاحبه‌های صاحب‌نظران داخلی و کتاب‌های ترجمه‌شده خارجی در خصوص مفهوم معنویت و برداشت‌های نویسندگان داخلی و خارجی در این مورد انجام شد تا محدوده تحقیقاتی در این حوزه برای نگارنده مشخص شود؛ سپس در آثار حضرت امام درباره مفاهیم معنوی مانند خدایی بودن و شدن، اسلام، معنویت اسلامی، تشیع، رهبران شیعه، ولایت معنوی، مهدویت، ایمان، اخلاص، تقوا، عفت، شجاعت، ایثارگری، شهادت‌طلبی، جهاد فی سبیل الله، دفاع مقدس، نظامیان در اسلام، تکلیف گرایی، عمل به تکلیف شرعی، قانون و تبعیت از قانون در حکومت اسلامی، رضایت خدا، خدمت به بندگان خدا برای جلب رضایت خدا، تبعیت از فرماندهان، عدالت فرماندهان در برابر زیردستان، پیام‌های امام خمینی خطاب به سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی و نیروهای امنیتی و انتظامی کشور و کارکنان ادارات دولتی، مجلس نمایندگان و مانند آن، اکتشاف صورت گرفت و به مستندات بسیار زیاد و متعددی در منابع یادشده دست یافتیم. با غربالگری اولیه و ثانویه، دیدگاه‌های ایشان در خصوص معنویت تعیین و در این مقاله دسته‌بندی شد.
