جنگ شهرها و حقوق بشردوستانه‌ی بین‌المللی

مقاله:

نرگس انصاری

دانشجوی دکتری حقوق بین­‌الملل

آن هنگام که جرقه­ ی جنگ زده می­شود، شعله­ هایش نه تنها نظامیان، بلکه غیرنظامیان را نیز دربرمی‌­گیرد. وقتی هدف نهایی هر یک از طرفین درگیری، پیروزی در صحنه­‌ی نبرد است، به­‌کارگیری همه­‌ی ابزارهای موجود و روش­‌های در دسترس برای دستیابی به آن هدف، در دستور کار دولت­های درگیر قرار می­‌گیرد. با این حال، دیر زمانی است که وجدان بشری، بر این عقیده تکیه کرده است که هدف وسیله را توجیه نمی‌کند.

 احترام به انسانیت و حفظ صلح و امنیت بین‌­المللی همواره دغدغه­‌ی جامعه­‌ی جهانی بوده که در اسناد مختلفی چون منشور ملل متحد[1] به آن اشاره شده است. با وجود آن­که در بند 4 ماده­‌ی 2 منشور از عدم توسل به زور بحث شده، لیکن این امر مانع بروز جنگ و خصومت نگردیده است. یکی از طولانی­‌ترین و دردناک­ترین جنگ­‌ها، هشت سال جنگ ایران و عراق بود. در این جنگ که مرزها را درنوردید و به داخل شهرها کشیده شد، قواعد متعدد حقوق بین­‌الملل نقض گردید. استفاده از گازهای شیمیایی، بمباران شیمیایی و هم­چنین بمباران مناطق شهری مواردی از زیر پا گذاشتن قواعد مذکور هستند. در این میان بمباران شهرها و هدف گرفتن اماکن و اشخاص غیرنظامی نقطه­‌ی اوج نقض حقوق بین­‌الملل و در معنای جزئی­‌تر، حقوق بشردوستانه­‌ی بین­‌المللی است. اما عراق با شروع این بمباران کدام قواعد را نادیده گرفته بود؟ آیا در حقوق بین­‌الملل به صورت مشخص در این رابطه، حقوقی تدوین و یا تنظیم شده است؟

دولت­‌ها در هر دوره­‌ای  تلاش کردند تا با توجه به تجربیات خود از جنگ­هایی که درگیر آن­ها بوده­‌اند، حقوقی را مختص به روابط خصمانه تنظیم کنند.  بدین ترتیب مجموعه­‌ای از قواعد تحت عنوان حقوق بشردوستانه­‌ی بین­‌المللی در طی زمان شکل گرفت. حقوق بشردوستانه­‌ی بین­‌المللی در مورد تمامی طرف­‌های هر مخاصمه­‌ی مسلحانه، صرف نظر از طرف آغازگر آن مخاصمه اعمال می­‌شود.[2] این حقوق متضمن کلیه­‌ی مقرراتی است که ناظر بر حمایت از نوع بشر می­‌باشد. حقوق بشردوستانه شامل همه­‌ی قواعد حقوق بین­‌الملل است که به منظور رفتار با افراد –اعم از غیرنظامی یا نظامی، مجروح یا سالم- در مخاصمات مسلحانه­‌ی بین­‌المللی، تدوین شده­‌اند.[3]  این حقوق شامل کنوانسیون­‌های مختلفی از جمله کنوانسیون­‌های چهارگانه­‌ی ژنو و کنوانسیون سلاح­‌های متعارف از یک سو و قواعد عرفی بین­‌المللی از سوی دیگر می­‌شود.

به صورت سنتی، جنگ به سه حوزه­‌ی زمینی، دریایی و هوایی کشیده می­‌شود.[4] یکی از راهبردهای نظامی برای پیروزی در مخاصمه که در هر سه حوزه­‌ی مذکور استفاده می­‌شود ، بمباران است. بمباران راهبردی یا بمباران استراتژیک نوعی راهبرد نظامی است که درجنگ‌های تمام عیار با هدف شکست دادن کشور دشمن به‌ وسیله از بین بردن توانایی اقتصادی و اراده مردم آن برای جنگ اتخاذ می‌شود. در این نوع بمباران با استفاده از بمب افکن‌های استراتژیک، موشک‌های دوربرد یا میان‌برد یا جنگنده بمب افکن‌های مجهز به سلاح اتمی به اهدافی که برای ظرفیت جنگی دشمن حیاتی هستند حمله می‌شود.[5] یکی از انواع بمباران راهبردی، بمباران هوایی است.

آن هنگام که برادران رایت هواپیما را اختراع کردند، شاید به ذهنشان نمی­‌رسید روزی بشر با اتصال بمب، هم­‌نوعانشان را نشانه بگیرند. اولین بمباران هوایی در طول جنگ اول جهانی اتفاق افتاد. در سال 1915، دو عدد زپلین-نوعی کشتی هوایی- آلمانی، بر روی سه شهر انگلیس 24 بمب 50 کیلوگرمی و تعدادی بمب آتش­زا ریختند.[6]  این بمباران تنها نمونه­‌ای از حجم عظیم بمباران هوایی در طول جنگ اول و دوم جهانی است. بعد از جنگ جهانی نیز در جریان جنگ بین دو کره، جنگ ویتنام و درگیری اعراب و اسرائیل از این روش استفاده شد.

گرچه بمباران شهرها در جریان مخاصمات مسلحانه بین­‌المللی امری رایج است اما بمباران شهرهای ایران و به تبع آن شهرهای عراق که منجر به ایجاد اصطلاح «جنگ شهرها» شد، برای ما ایرانیان نمونه­‌ی کاملا ملموسی است. "در تعریف جنگ شهرها می­‌توان گفت: جنگ شهرها یکی از شیوه­‌های بسیار موثر در اعمال تدبیر نظامی است که با بهره­‌گیری از نیروی هوایی (هواپیماهای شکاری بمب­‌افکن، بالگردها و ...) و توپ­خانه­‌های دوربرد و گاهی پایگاه­‌های موشکی (اعم از کوتاه­‌برد، میان­‌برد یا دارای برد بلند) به منظور بمباران مناطق عمومی و مسکونی و اقتصادی نیروهای مقابل در حوزه غیررزمی و با هدف فرسایش اراده طرف مقابل و تحمیل اراده به او (جنگ روانی) صورت می­‌گیرد."[7]  برای بررسی ابعاد حقوقی این مفهوم، مطالعه­‌ی برخی اصول حقوق بشردوستانه اهمیت دارد.

جنگ و استفاده از نیروی نظامی بر طبق حقوق بشردوستانه­‌ی بین­‌المللی بر سه اصل ضرورت نظامی، تفکیک و تناسب قرار گرفته است.

اصل ضرورت نظامی بدان معنا است که در جنگ، هر متخاصمی تنها می­تواند آن میزان و آن نوع از زور را به کار گیرد که برای شکست دشمن ضروری باشد. به عبارت دیگر، فرماندهان نظامی باید به شیوه­‌ای عمل نمایند که برای پیشبرد اهداف نظامی لازم است و البته این اطمینان را حاصل نمایند که عملشان با حقوق مخاصمات مسلحانه تعارض نداشته باشد. هدف نظامی مشروع آن است که مزیت قطعی نظامی را همراه داشته باشد.[8]

ماده 52 پروتکل اول الحاقی، شرایطی را برای حمله­‌ی نظامی در زمان جنگ بیان می­کند از جمله آن­‌که، حمله باید "منحصر به اهداف نظامی" باشد و "مزیت قطعی نظامی" را به همراه داشته باشد. هم­چنین مقررات لاهه، "نابودی و یا ضبط اموال دشمن، مگر آن­که چنین تخریب و یا مصادره­‌ای بر اساس ضروریات جنگ حیاتی باشد" را ممنوع کرده است[9]. ماده 8 اساس­نامه دیوان بین­‌المللی کیفری، با بیان آن­چه که در ماده 23 مقررات لاهه آمده است، آن را مصداقی از جنایت جنگی نامیده است.

اصل دیگر، تفکیک است. اصل تفکیک و مصونیت غیرنظامیان یکی از قدیمی­‌ترین اهداف اساسی قواعد امری و عرفی حقوق بشردوستانه را تشکیل می­‌دهد که صرف نظر از ویژگی بین­‌المللی یا غیربین­‌المللی مخاصمه­‌ی مسلحانه قابل اعمال هستند. این اصل در واقع تنظیم کننده­‌ی نحوه استفاده از تسلیحات در درگیری­‌های مسلحانه است. بر اساس اصل تفکیک که یک اصل بنیادین و تثبیت شده در حقوق بین­‌الملل موضوعه و عرفی می­‌باشد، افراد و اهداف غیرنظامی نه تنها نباید مستقیما مورد حمله نظامی واقع شوند؛ بلکه درحمله به اهداف نظامی نیز باید آن­چنان دقتی به عمل آورد که آن اهداف (غیرنظامیان) مورد صدمه و آسیب واقع نشوند.[10] هدف از این تمایز، کاهش آسیب به غیرنظامیان و اموال آنان است. فرماندهان موظف هستند تا پیش از دستور حمله، این تمیز را انجام دهند. هم­چنین این اصل به دنبال جلوگیری از حملات کورکورانه می­‌باشد.

اصل 48 پروتکل اول الحاقی مقرر کرده است که طرفین درگیری "در هر زمان بین جمعیت غیرنظامی و نظامی، اموال غیرنظامی و نظامی تمایز قائل شوند".

ماده 52 اهداف نظامی را بدین شکل تعریف می­‌کند: "اهدافی که از لحاظ ماهیت، مکان، هدف و یا کاربرد، سهم موثری را در اقدام نظامی دارند؛ اهدافی که انهدام، ضبط و یا خنثی سازی تمام و یا بخشی از آن­ها، در شرایط خاص زمان حمله، یک مزیت نظامی قطعی را ارائه دهد".

 ماده 51 با تمرکز بر جمعیت غیرنظامی در مجاورت میدان نبرد، طرفین را ملزم به کسب این اطمینان می­‌نماید که "جمعیت و افراد غیرنظامی در برابر خطرات ناشی از عملیات­‌های نظامی از حمایت کلی برخوردارند" و هم­چنین "هدف حمله قرار نمی­‌گیرند". به علاوه این ماده حملات کورکورانه را تعریف و ممنوع می­‌کند.[11]

اصل مهم بعدی تناسب است. اگرچه اصطلاح تناسب به طور مشخص در پروتکل الحاقی اول ذکر نشده است اما می­توان آن را در شق ب، بند 5، ماده 51[12] پیدا نمود که آسیب های اتفاقی مورد انتظار و خسارات ناخواسته به شهروندان و اموال غیرنظامی را، بیش از میزان پیش بینی شده در اهداف نظامی، ممنوع می­‌کند.

ماده­ی 57، بند 2، شق الف بند (3)[13] قاعده­ی تناسب را تکرار کرده و فرمانده­ی نظامی را از عدم توجه به آن منع می­‌کند.

این اصل در پروتکل 2 و پروتکل اصلاحی 2 منضم به کنوانسیون برخی سلاح­‌های متعارف نیز گنجانده شده است. علاوه بر این به موجب اساس­نامه­‌ی دیوان کیفری بین­‌المللی "حمله­‌ی عمدی با علم به این­که چنین حمله­‌ای به­‌طور ضمنی باعث اتلاف جان و یا آسیب رساندن به غیرنظامیان یا صدمه زدن به اموال غیرنظامی می­‌شود... و به­ وضوح زیاده بر مزیت نظامی مستقیم و عینی مورد انتظار است"[14]، جنایت جنگی در درگیری­‌های مسلحانه­‌ی بین­‌المللی است.[15]

برای سنجش تناسب باید دو مورد را با یکدیگر مقایسه و به تعادلی مناسب دست پیدا نمود؛ اولا خسارات و تلفات جانبی غیرنظامی احتمالی در اثر حمله و دوم، مزیت نظامی که در پی آن، هدف را مورد حمله قرار می­‌دهند.

با عنایت به مطالب مذکور نکته­‌ی قابل توجه و مشترک در همه­‌ی اصول، بحث حمایت از غیرنظامیان است. در واقع با هیچ توجیهی حتی بحث ضرورت نظامی، نمی­‌توان مناطق مسکونی و یا به طور کلی غیرنظامیان را هدف قرار داد.

آن­چه که در رابطه با پنج دوره­‌ی جنگ شهرها حساسیت ایجاد می­‌کند، بمباران عمدی افراد و اموال غیرنظامی است. زمانی بمباران هوایی در راستای هدف قرار دادن انبارهای نظامی و یا به طور کلی نقاط نظامی طرف درگیری در دستور کار قرار می­‌گیرد، در این حالت حتی اگر عملیات نظامی منتج به تلفات غیرنظامی شود، این امر تحت عنوان تلفات جانبی و غیرقابل پیش­‌بینی قرار گرفته و مسئولیتی را برای دولت هدف­‌گیرنده به همراه نخواهد داشت. اما در جنگ شهرها هدف اصلی غیرنظامیان هستند که با هیچ کدام از اصول حقوق بشردوستانه­‌ی بین­‌المللی هم­خوانی ندارد.

[1] در مقدمه منشور ضمن تاکید بر "...ایمان خود به حقوق اساسی بشر و به حیثیت و ارزش شخصیت انسانی..."، در بیان اهداف منشور آمده است: "متحد ساختن قوای خود برای نگاهداری صلح و امنیت بین المللی"

[2] حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه، ویراسته­‌ی دیتر فلک، ترجمه­‌ی قاسم زمانی و دیگران، موسسه مطالعات و پژوهش­های حقوقی شهر دانش، تهران، 1387، ص 19

[3] همان، ص29

[4] امروزه بحث جنگ در فضای سایبری و هم­چنین جنگ روبات­های خودمختار(انسان خارج از میدان نبرد) مطرح است. برای اطلاعات بیشتر ر.ک:

جمشید، ممتاز، شایگان، فریده، حقوق بین­‌الملل بشردوستانه در برابر چالش­های مخاصمات مسلحانه­‌ی عصر حاضر، موسسه مطالعات و پژوهش­های حقوقی شهر دانش، تهران، 1393

انصاری، نرگس، روبات­های نظامی و چالش­های پیش رو در حقوق جنگ، پایان­‌نامه­‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1393

[5] بمباران راهبردی، http://www.cloob.com/c/tjhizat_nezami/116878160 ، آخرین بازدید، 3 آبان 94

[6] On this day in history in 1915, German zeppelins bombed Britain، http://www.wardsbookofdays.com/19january.htm ، آخرین بازدید: 3 آبان 94

[7] یحیوی، سید حسن، "جنگ شهرها"، فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس، سال دهم، شماره 36، بهار 1390، ص 26

[8]Kastan, Benjamin N. (2013)."Autonomous Weapons Systems: A Coming Legal 'Singularity'?", Journal of Law, Technology and Policy, 55

[9]ماده 23 (ز) مقررات لاهه

[10]قربان­‌نیا، ناصر،اخگری بناب، نادر (1390). "عدم مشروعیت کاربرد سلاح هسته­ای  در پرتو اصل تفکیک (با رویکرد اسلامی)، حقوق اسلامی ،سال هشتم، (٢٨)، 77

[11]بر اساس ماده (۴) ماده ۵١ پروتکل الحاقی اول به کنوانسیون­های ژنو، حملات کورکورانه ممنوع بوده و این ممنوعیت شامل موارد زیر می­‌شود:

الف) حمله­‌هایی که علیه یک هدف نظامی به خصوص صورت نگیرد؛

ب) حمله‌­هایی که با استفاده از روش­ها یا وسایل جنگی صورت گیرد که نتوان آن را علیه یک هدف نظامی به خصوصی به کار گرفت؛

ج) حمله­‌هایی که در آن از روش­ها یا وسایل جنگی استفاده می­‌شود که اثرهای کاربردی آن را نمی­توان طبق مقررات پروتکل حاضر محدود ساخت.

د) در نتیجه، در هریک از این قبیل موارد، این حملات از نوعی است که اهداف نظامی و افراد یا اموال غیرنظامی را بدون تفکیک از یکدیگر مورد اصابت قرار می­‌دهند.

ه) علاوه بر سایر موارد، انواع حمله­های مذکور در زیر، در زمره حمله­های کورکورانه به­شمار می­آیند:

1) حمله از طریق بمباران با هر روش و وسیله­‌ای که تعدادی هدف نظامی مشخص و مجزا درون یک شهر، قصبه، روستا یا ناحیه دیگری را که تجمع مشابه­ی از افراد و اموال غیرنظامی در خود جای داده است، به عنوان یک هدف نظامی واحد قلمداد می­‌کند؛

2) حمله­‌ای که انتظار می­رود به طور اتفاقی موجب صدمه جانی به افراد غیرنظامی، مجروح شدن آنها و وارد آوردن خسارت به اموال غیرنظامی یا مجموعه­‌ای از آنها گردد که نسبت به مزیت­‌های نظامی مشخص و مستقیمی که پیش بینی شده است زیاده از حد باشد.

[12]"احتمالا آن حملات موجب نابودی حیات غیرنظامیان، آسیب به آن­ها، خسارت به اهداف غیرنظامی و یا ترکیبی از آن­ها شوند که در ارتباط با مزیت نظامی قطعی و مستقیم پیش بینی­‌ شده، فاحش و افراطی هستند."

[13]"از به راه انداختن هر حمله­ای که آسیب و خسارت تصادفی آن به جمعیت و اهداف غیرنظامی انتظار می­رود و در ارتباط با پیشرفت نظامی مستقیم و ملموس مورد نظر، فاحش و افراطی باشد، خودداری کند."

[14]ماده 8(2)(ب)(4)

[15]هنکرتز، ژان ماری؛ دوسوالد بک، لوئیس (1387). حقوق بین المللی بشردوستانه عرفی، ترجمه دفتر امور بین­الملل قوه قضاییه جمهوری اسلامی ایران و کمیته بین­‌المللی صلیب سرخ، تهران: انتشارات مجد، ص 122