مقدمه: بیمارستان‌های صحرایی مراکز امدادی بودند که در طول 8 سال جنگ تحمیلی در عملیات‌های مختلف نقش مهمی را در درمان مجروحان و مصدومان ایفا نمودند. هدف این مقاله بیان تاریخچه و روند تکامل ساختمانی، ساختار مجموعه بیمارستانی و ساختار سازمانی این مراکز در طول جنگ تحمیلی می‌باشد.
روش کار: این مطالعه، یک بررسی توصیفی در خصوص وضعیت تکامل ساختمانی، آرایش مجموعه بیمارستانی و ساختار سازمانی بیمارستان‌های صحرایی ایران در دوران جنگ تحمیلی می‌باشد. جهت انجام این تحقیق ضمن مصاحبه با 20 نفر از افراد دست‌اندرکار طراحی و ساخت و نیز مصاحبه با 25 نفر از مسئولین اجرایی این مراکز، از اسناد و مدارک موجود در مراکز مختلف طراحی و ساخت این بیمارستان‌ها مانند: بهداری رزمی نیروی زمینی سپاه پاسداران، مهندسی رزمی سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، وزارت مسکن و شهرسازی، قرارگاه‌های عملیاتی و آرشیو بنیاد ثبت و حفظ آثار دفاع مقدس و غیره استفاده گردیده است. برای انجام این کار از 2 پرسشنامه با سؤال‌های باز و بسته استفاده شد که طی آن افراد مورد پرسش اطلاعات موردنظر را ارائه کردند و درنهایت مطالب جمع‌آوری‌شده دسته‌بندی و آنالیز گردید.
نتایج: در ابتدای جنگ تحمیلی عملاً بیمارستان صحرایی خاصی وجود نداشت ولی در طول جنگ، برحسب ضرورت‌های عملیاتی تعداد 39 بیمارستان صحرایی ثابت با سازه‌های مختلف کانکسی، چادری، سوله‌ای و بتونی در این مناطق ایجاد گردید. بررسی روند تکامل ساختمانی و ساختار سازمانی مراکز حکایت از آن دارد که مراکز مذکور در پایان جنگ تحمیلی نسبت به شروع آن تغییرات اساسی نموده و قدم‌های خوبی در روند تکاملی آن‌ها برداشته‌شده بود.
بحث: روند تحولات در این بیمارستان‌ها از ابتدای جنگ تا پایان آن تغییرات چشمگیری داشته است. در این راستا هم روند ساخت‌وسازها مطمئن‌تر، مستحکم‌تر و کارآمدتر شد و هم از آن مراکز کانکسی و چادری اولیه به بیمارستان‌های بتونی و دارای حفاظ مناسب تبدیل شدند. به‌علاوه، تجهیز بیمارستان‌ها به‌گونه‌ای توسعه یافت که بسیاری از اعمال جراحی در آن‌ها انجام می‌شد. همچنین، روابط بخش‌ها منسجم‌تر و منطقی‌تر گردید و چرخش امور بهتر و سریع‌تر شد و از رفت‌وآمدهای بی‌مورد جلوگیری گردید. نتیجه این امور فراهم شدن امکان ارائه خدمات درمانی بهتر، سریع‌تر و منسجم‌تر بوده است.
کلمات کلیدی: بیمارستان صحرایی، ساختار ساختمانی، ساختار سازمانی، جنگ عراق علیه ایران.
در هر برخورد و منازعه نظامی قاعدتاً نیروهای درگیر به نسبت‌های مختلفی دچار تلفات و صدمات می‌گردند. ولی مسئله مهم این است که بتوان از میزان این مسائل تا حد ممکن کاست و از این طریق هم توان بدنه رزمی را تقویت نمود و هم باعث افزایش روحیه در نیروهای رزمنده شد (تا بدانند اگر در خطوط درگیری مشغول فعالیت هستند درصورتی‌که صدمه‌ای برای آن‌ها ایجاد شود، افراد و یا قسمت‌هایی جهت امدادرسانی به آن‌ها وجود دارد) و هم از میزان تلفات و صدمات نیروی انسانی که تبعات بعدی خاص خود را دارد، جلوگیری گردد. لذا، ضروری بود که علاوه بر تیم‌های امدادی حاضر در خطوط درگیری، مراکزی نیز در نزدیکی این خطوط ایجاد گردد تا بتوانند خدمات درمانی ضروری را به افراد مصدوم و مجروح ارائه نمایند و از این طریق هم از تلفات و صدمات بیشتر پیشگیری شود و هم نیروهای عملیاتی در موارد غیرضروری از منطقه تخلیه نشوند. لذا، مراکز مختلفی چون پست‌های امدادی، اورژانس‌های صحرایی و بیمارستان‌های صحرایی به وجود آمدند که هرکدام در سطح مأموریتی خود به ایفاء نقش پرداختند. بین این مراکز، بیمارستان‌های صحرایی از مرکزیت بیشتری برخوردار بودند به‌نحوی‌که معمولاً بین ۱۰ - ۵ اورژانس صحرایی و بیش از ۲۰ پست امداد، تحت پوشش هر بیمارستان صحرایی قرار داشت و به آن سرویس می‌داد.
